W oczekiwaniu na coś, co by w końcu nasunęło się, zapanowało

„Sam – samopas – samograj” (w Pornografii): te słowa mogą posłużyć za lapidarnąformułę drogi, którą przebył współczesny myśliciel i artysta. I tylko niekiedy spoza tejsamobieżnej myśli, spoza sterylnych przeciwieństw ustanawianych na najwyższymdiapazonie myślenia, wyzierają kły i pazury. „Jestem jak w ciemnym lesie, gdzie cudacznekształty drzew, upierzenie i jazgot ptaków wabią i śmieszą dziwną maskaradą, lecz z głębidochodzi daleki ryk lwa, kłus bawołu i skradający się krok jaguara” (w Zdarzeniach na bryguBanbury).Lekcja Gombrowicza. Był, jak i my wszyscy dzisiaj – którzy chcielibyśmy widzieć siebiejako buntowników, lecz dysponujemy w myśleniu jedynie zasadą adekwatności ikonwergencji – człowiekiem zgodnym i uległym. Zawsze potrafił się bardzo głośnosprzeciwiać, żeby po cichu zgodzić się. Tak utożsamiał się kolejno ze wszystkim, co gootaczało. Przystał (przedrzeźniając) na samoograniczenia ziemiańskiego środowiska, zktórego się wywodził (gdyż zobaczył w nich tworzywo swego pierwszego tomu opowiadań).Przystał (przedrzeźniając) na polską zaściankowość (którą uwiecznił w Ferdydurke). Przystał(przedrzeźniając) na dawną polskość, tak mu podobno obmierzłą (cóż to za szlagier tenTrans–Atlantyk!). Przystał na samoograniczenia te po to, żeby móc się znaleźć w wieży zkości słoniowej „byłych kawiarń”, w samoograniczonym środowisku artystów. Podpatrywałjego styl bycia i manifestowania siebie, jego retorykę, doskonalił się w samoograniczeniachliteratury – żeby otworzyć sobie okno na szeroki świat. Wyruszył w świat i zobaczył w nimsamoograniczenia: wieże z kości słoniowej z zakratowanymi lub niezakratowanymi oknami.„Demistyfikował”, „demitologizował” jego mity i mistyfikacje, ale ta działalność w jegodziele prowadziła zawsze do powstawania automitów i automistyfikacyj.Im odważniej w Dzienniku piętnował pozorność kultury, tym bardziej sam Dziennikumieszczał wewnątrz niej. Proszę porównać dwa pierwsze tomy Dziennika, jeszczeniezwykłe, jeszcze będące spojrzeniem z zewnątrz, spojrzeniem arywisty nawiązującegokontakt z rzeczywistością we własnym imieniu i skutecznie poszukującego wyjść własnych(jakie przenikliwe uwagi o polskiej kulturze w Dzienniku 1953–1956!, jakie rewelatorstwomyślowe i artystyczna wspaniałość Dziennika 1957–1961!) – z Dziennikiem 1961–1966, zowym Journal Paris–Berlin, już całą gębą „kulturowym” i „europejskim”,„Gombrowiczowskim”, a niemal już „Borgesowskim”, mogącym liczyć na łatwyogólnoświatowy sukces wydawniczy. Im wyraźniej zdawał sobie sprawę z „niecnego ipodłego” naszego obcowania ze światem (jak mówi w Kosmosie), tym bardziej rzeczywistośćprzedstawiona jego utworów (np. rzeczywistość Pornografii i Kosmosu) stawała sięnikczemna. Im gwałtowniej piętnował samoograniczenia współczesnych, tym bardziej własnyjego język stawał się podobny do języka, z którym chciał się zmagać.Pozory ruchu w dziele j a k o o d p o w i e d ź na ruch pozorny świata. Estetyzująca„wolność wyobraźni”, „doskonałość artystyczna snu” j a k o o d p o w i e d ź na poczuciebezsiły, na „powszechną niemożność”. Rozlazłość (udana, odegrana) narracji, która„dziwoląży się ze słowostworem”, j a k o o d p o w i e d ź na daremne próbyuporządkowania rzeczywistości. Słowo nieczytelne, bełkot j a k o o d p o w i e d ź nabełkot, który nas otacza. Gwałt dokonywany na czytelniku – te pokraczne makaronizmyFerdydurke, Trans–Atlantyku, „bąble i wypryski słowne” Kosmosu owe „słowa wielokrotne”Gombrowicza, cztero– i więcejkrotne, urażające przyzwyczajenia czytelnicze – j a k o o d p ow i e d ź na „gwałt przez uszy”, jakiemu jesteśmy poddawani. „Dowcipusium”, śmiech j a ko o d p o w i e d ź na miałkość i śmieszność (nie zamierzoną) słów do nas kierowanych,które mają przekonywać. „Dzieckiem podszycie” j a k o o d p o w i e d ź na udziecinnienienasze, na „upupienie”. Ta sama pełna adekwatność i konwergentność – „p o w i e 1 a c h n um” – na wszystkich poziomach dzieła.Jesteśmy dzisiaj skłonni wierzyć, że są to jedyne odpowiedzi, jakich artysta może udzielić;że właśnie na tym – i tylko na tym – musi polegać jego gra ze światem. Świadczy o tym m.in.35