W oczekiwaniu na coś, co by w końcu nasunęło się, zapanowało

wtrącić ich do więzienia a samemu ogłosić się władcą; ogłaszający się Królem i zarazpodważający własną „królewskość”, aby znowu do niej wrócić. Henryk rozbijający„absolutne monarchie” (jakiekolwiek one są) – Henryk, czyniący to wszystko, aby stać sięsamemu „absolutną monarchią”. No tak, ale Henryk nie stanie się „absolutną monarchią”! Tasama konieczność, która każe mu powoływać rozmówców, sprawia, że ci usamodzielniają sięi zaczynają działać przeciw niemu, niezależnie od jego woli. W pewnym momencie grozinawet bohaterom, że może zbudzić się i oni znikną. Ale przecież nie budzi się – nie może sięzbudzić, bo już w pierwszej scenie napotyka (a czytelnik wraz z nim) założenia autorskie,które sprawiają, że musi on logicznie rzecz doprowadzić do końca i „samosięzaaresztować”!Niekonsekwencja Gombrowicza. Wszyscy jego narratorzy i bohaterowie autorscy, będącnieodrodnymi dziećmi tej a nie innej epoki, usiłując sprzeciwić się unifikującym zakusomwspółczesnego świata, czynią wszystko, aby spotęgować swoją indywidualność. Lecz gdytylko zaczynają „nagromadzać się w sobie”, pojawia się jakieś drugie, zewnętrzne spojrzenie,które ich rozprzęga. „Nagromadzeni w sobie”, rozpadają się na własne sobowtóry – i w t ej g r z e s o b o w t ó r ó w g i n ą. Giną wraz z własnymi pragnieniami, wraz z godnymipochwały i zaaprobowanymi przez autora dążeniami swego czasu. Chcieli być „tylko sobą”,swoimi przewodami pokarmowymi, właścicielami osobnych ciemni – „ustanawialijednostkę”. Lecz zobaczyli społeczeństwo. Zobaczyli wytworzone w procesie społecznymformy wspólnego bytowania, którym trzeba się podporządkować.Dramat Gombrowicza (w tym węższym, literaturoznawczym, i w tym szerszym znaczeniu)powstaje dlatego, że Pierwsza Osoba nie umie zrealizować celu, do realizacji którego zostałapowołana.Ta niekonsekwencja sięga samego sposobu patrzenia na świat. Autor ostentacyjniemanifestuje zainteresowanie człowiekiem, ba, s o b ą – lecz przecież w swych powieściach idramatach nie zajmuje się wcale ludźmi; zajmuje się rekwizytami i sytuacjami. Nie mówi owytwórcy, tylko o jego wytworach. Nie interesują go dążenia i pragnienia ludzkie, tylko n a rz ę d z i a, k t ó r y m i l u d z i e d l a i c h r e a l i z a c j i s i ę p o s ł u g u j ą. Listeksałaty, który przecina dyskusję (w Kosmosie), jest ważniejszy od meritum dyskusji.Prawdziwymi bohaterami jego utworów są stroje i potrawy, bale i przyjęcia; nie ichuczestnicy. O tak, ci są wielomówni i skorzy do zwierzeń – a autor cierpliwie ich kłopotówwysłuchuje.Lecz zawsze ma do powiedzenia o swych bohaterach tyle: „To tak jakby wszyscy razemwyznaczali każdemu z osobna jego miejsce, jego głos w orkiestrze” (w Dzienniku 1957–1961). Fascynuje go Forma, towarzyski szyfr, ceremoniał; nie zajmuje się pojedynczym„głosem”. Ta sprzeczność między przesadną uwagą, jaką autor expressis verbis darzy każdeindywiduum, a sposobem oglądania człowieka – od zewnątrz. „Obiad ten... niejasny”.W ten sposób „niejasne” są również deklaracje samego autora. Np. w przedmowie doTrans–Atlantyku: „mam na oku (jak zawsze) wzmocnienie, wzbogacenie życiaindywidualnego, uczynienie go odporniejszym na gniotącą przewagę masy”. W Dzienniku1953–1956: „Wierzę w nadrzędność istnienia zbiorowego (...) nie traktujcie mnie, jakgdybym był samoistną duszą w kosmosie – droga do mnie wiedzie przez innych ludzi”. WDzienniku 1961–1966: „Jak to jest z tym płodzeniem? Czy płodność kobiet odbiera płodnośćduchowi? [...] Czy istnieje jakiś stosunek między ilością ludzi a osobowością, morderczy?” WDzienniku 1957–1961: „Człowiek jest dynamizowany ludźmi, nimi wywyższony,spotęgowany. [...] Moje ujęcie człowieka, jako istoty stwarzającej się w związku z innymi,konkretnymi, ludźmi, pchało mnie zawsze w stronę wszelkiego, ściślej zadzierzgniętego,obcowania”.O niekonsekwencji mówi także – i już niejako poza autorem – pewien ciekawy trop jegotwórczości. Mianowicie częsty wybór środków komunikacyjnych (okrętu, batyskafu, balonu)jako miejsca odosobnienia. Bohater Przygód zostaje „uwięziony” w wystrzelonym pocisku –49