W oczekiwaniu na coś, co by w końcu nasunęło się, zapanowało

procesu twórczego jest tak wielka, i wydaje się tak oczywista, że my dzisiaj nie potrafimymyśleć o sztuce inaczej jak o narracji przepołowionej, jak a napięciu, rodzącym się międzynieprzezwyciężalnymi przeciwieństwami. „Teoria z praktyką, myśl z namiętnością, życie zwartościowaniem i rozumieniem życia, żądza osobistego sukcesu z wymogami stwarzającegosię utworu, wymogi utworu z uniwersalną prawdą, pięknem, cnotą. Nie ma nic, co bykrólowało nad resztą” (w Rozmowach). Jesteśmy tak pewni swej definicji artyzmu, iżzdajemy się nie wiedzieć, że artysta może podjąć grę ze światem na innej zasadzie – np. nazasadzie kompensacyjnej: może próbować wnosić w dzieło te elementy, których, jegozdaniem, nie dostaje rzeczywistości. Powracam do narracji przepołowionej.Stefan Czarniecki, tytułowy bohater opowiadania Gombrowicza, pół–Żyd i pół–ziemianin,jest dzieckiem dwu Krwi. Nie chcąc przystać na jedną z nich (co by mu uniemożliwiało„autentyczność”, co by go sprowadziło, jego zdaniem, na poziom niższy niż ten, któryreprezentuje obecnie), musi przystać na obie – a to z kolei staje się przyczyną komplikacjiuczuciowych, zmusza go do nieodpowiedzialnych i, co gorsza, nieskutecznych wystąpień.Gdzie tkwił błąd? Błąd tkwił w tym, że był dzieckiem dwu Krwi, że widział dwie Krwie – żenie znalazł ani w sobie, ani w świecie takiego miejsca, z którego mógłby ich nie zobaczyć.Tak (przy wydatnej pomocy otoczenia) zmodelował dla siebie świat, więc – o, potęgomodelu! – z modelu tego wynikało i to, co mógł w swej grze ze światem światuprzeciwstawić. Wszystko wzajemnie się przedrzeźniało, tak jak przedrzeźniały się Krwierodziców, więc nie pozostało mu nic innego, jak przystawienie następnego krzywego lustra,jak dokonanie jeszcze jednego grymasu prześmiewcy. Podobnie narrator Trans–Atlantykuwalczący o własną „autentyczność”: z taką uwagą oglądał świat, który mu „siebie–autentycznego” uniemożliwiał, iż w końcu rzeczywistość zatryumfowała nad nim – niepotrafił przeciwstawić jej nic innego jak wybuch śmiechu, jak przekornie dziecięcy umyk wdół. Aż sam stał się tym, przed czym usiłował uciec. Owszem, i nadal wydawało mu się, iżuważnie ogląda świat, ale ten świat był już tylko projekcją jego potwarczego spojrzenia.Np. rzeczywistość społeczna, przedstawiona w dziele Gombrowicza. Chłop czuje sięchłopem, „biorąc po gębie” (w Ferdydurke), a staje się klasą traktując dziedzica nogami (wOperetce); pan się we własnej pańskości utwierdza „waląc po gębie” lub zjadając na kolacjęBolka Kalafiora (w Biesiadzie u hrabiny Kotłubaj). Tak powstają dwie sfery wyłączone, leczwzględem siebie symetryczne. Sfera pańska, „na wysokościach”, „z fukami i fumami jakkaretą”, wsparta o świat wartości „co z głębi samy dmie, Boże!” i zasmarkana, „ciumkająca”,„gmyrająca paluchami” sfera chłopska; „lokaje czyszczą w dole, państwo rozmawiają wgórze” (w Operetce). W Ślubie Ojciec–karczmarz zostaje królem i na powrót karczmarzem, aw jego ustach słowu arystokratycznemu towarzyszy słowo plebejskie: „dumna pańskośćwujaszka wyrastała wprost z podściółki chamskiej, z chamstwa czerpała swe soki”(Ferdydurke). Słowo „syr” w ustach wujaszka–ziemianina łączy sobą obie warstwy społecznei mówi o wspólnym rodowodzie wyznawanych wartości. Symetria.Tamta rzeczywistość staromodna, więc i – odpowiadająca jej – rzeczywistość nowoczesna:felietonowe i higieniczne nowatorstwo Młodziaków w Ferdydurke, rozczytanych w Boyu iWellsie, głuchych na chłopsko–pańskie otoczenie wsi okolicznych, a otwartych na NowąMyśl, na Epokę Walki, Walkę w Epoce, na Semafory, Anteny i Śmigło. Sfera „rouge'u imydła Majola”, postaciowana w osobach wyświeżonych inteligentów, w miodowych parachrozprawiających o kąpieli i prysznicu. „Smuga toaletowego zapachu”, nowy ośrodekwartości, jakże błyszczący i postępowy w kraju, gdzie – by się posłużyć słowami Ferdydurke– „nie tyle Smęt i Dola, ile Niezguła z Niedojdą po polach snują się i jęczą”. Dwierzeczywistości symetryczne względem siebie, i dlatego równie infantylne: nowoczesna istaromodna.Ale nowoczesność nie jest jedyną reakcją, do jakiej prowokują „Niezguła z Niedojdą”.Kiedy w Trans–Atlantyku poczciwina Grzegorz dochodzi do wniosku, że „Natura Polakami29