W oczekiwaniu na coś, co by w końcu nasunęło się, zapanowało

To, co w filozofii stawało się jasne od czasów Kanta; to, co jest pierwszym warunkiemwspółczesnego światopoglądu naukowego – a z czym dotychczas łagodnie się godziliśmy lubpo prostu nie dostrzegaliśmy tego – nagle uderzyło nas z całą oczywistością. Wszystko jestnasze, lecz my jesteśmy tym. Poznajemy, organizujemy, zbieramy i gromadzimy informacje –lecz nie potrafimy rozstrzygać, czy myśmy to posiedli i odcisnęli na tym swoją twarz, czy teżto nas posiadło i na nas odcisnęło grymas własny. Jesteśmy informacją i kanałamiinformacyjnymi, i sposobem przechowywania informacji. Jesteśmy tymi, którzy mają byćorganizowani, ale jesteśmy i samą zasadą, która organizację umożliwia. Wyjaśniamy coraznowe własne tajemnice, lecz jesteśmy też jedynym kluczem do swych tajemnic. Rozmyślamyo własnym istnieniu, ale istniejemy tylko w tym, co myślimy. Doskonalimy metodypoznawcze, lecz doskonaląc je wiemy, że jesteśmy jednocześnie gwarancją i przedmiotemwłasnego poznania... To wszystko, nagle zrozumiane, staje się katastrofą, kataklizmem.Rodzą się gorączkowe usiłowania przezwyciężenia kryzysu humanizmu (czy przezwyciężeniahumanizmu), naukowe próby przystosowania do refleksji o człowieku środków i metodstosowanych w nieludzkim, histeryczne postulaty nowej organizacji organizmów społecznych(jeśli słowa „histeryzm”, „histeria” dają się odnieść do myśli społecznej i o ile histeriatłumaczy jej prymitywizm, jej – niekiedy – terroryzm i zbrodniczość).Usiłowania te nie są przecież czymś niespodzianym. Wciąż pochłaniający, szukamymożliwości wypróżnienia się; jest tylko jeden sposób na obstrukcję. Mając humanitas,człowieczeństwo za jedyne zadanie, zajęci wyłącznie wzbogacaniem go, chcemypowstrzymać ten proces. Ale człowieczeństwo jest albo obecne w całości, w maksymalnymwymiarze, albo nie ma go w ogóle: chcieć ograniczyć człowieczeństwo, to znaczy zdradzić je.Takie ukształtowanie ideału sprawia, że każde zgłoszenie wątpliwości wobec jakiegośfragmentu jest równoznaczne z podaniem w wątpliwość całości naszego dorobku. Każdapróba częściowej redukcji zagraża całej kulturze. W rzeczy samej nie da się zrozumiećkultury współczesnej, jeśli się jej nie zobaczy jako nieustannego ciągu repulsyj i ekspulsyj,kolejnych napełnień, „wkiwnięć” i następujących po nich gwałtownych wypróżnień –redukcyj tak radykalnych, że muszą pociągać za sobą społeczne paroksyzmy, a wcielne wwytwory duchowe wywołują uczucie zdumienia lub pobudzają do śmiechu (ileż tejniezamierzonej śmieszności w egzstencjalizmie Sartre'a, w konstrukcjach „nowej krytyki”; aczy śmiech nie jest najwłaściwszą reakcją na cierpienia, jakich doświadczają fizycznie ipsychicznie redukowani bohaterowie Becketta?).Kataklizm, któremu uległa myśl współczesnych, pozwala zrozumieć to, co stało się wsztuce. Wyjaśnia, dlaczego minimalizm Becketta i Genetowskie czy Gombrowiczowskiedoznania nierzeczywistości, poczucia braku prawdy w człowieku i świecie, musiały się staćudziałem współczesnej sztuki. Gombrowicz dopiero w ostatniej swej powieści, w Kosmosie,zobaczył problem człowieka jako dramat poznawczy, jako (nie boję się tego słowa) tragediępoznania. Dopiero ostatni jego narrator, spostrzegłszy, iż człowiek „rysuje” na niebie figurygwiazdozbiorów i obserwując niebo odpoznaje tyIko to, co sam był w nie włożył, zobaczył wtym nie tylko osobistą katastrofę – lecz także kryzys humanistycznej wiary. Ale różnorakieskutki tego kryzysu towarzyszyły jako impulsy sztuce Gombrowicza od początku. Jego dziełozrodziło się z naszej trwożnej myśli.Jest „winny”, ponieważ jest rewelatorem. Jest rewelatorem, ponieważ jest „winny”.39