Polityka i historia - Zbliżenia Interkulturowe

Jubileusz Güntera Grassa
skiemu populizmowi, ale umożliwiła
odrodzenie się demokracji po 1945 r. To
z tejże kultury, stworzonej zarówno przez
braci Mann, jak i lewicowców w stylu
Brechta czy Carla Ossetzkiego, wyłoniła
się możliwość tworzenia „innych Niemiec”
po wojnie; z tejże kultury wyłoniło
się zaangażowanie polityczne Güntera
Grassa. Co więc powoduje, że pisarz z taką
zajadłością atakuje także tę tradycję i
zrównuje lata drugiej wojny z czasem
międzywojennym? Wydaje się, że powodem
jest odrzucenie wszystkiego, co kojarzy
się z historią narodową Niemiec.
Grass był skłonny zaakceptować kulturę
niemiecką i proponował – jeszcze przed
zjednoczeniem – reaktywację pojęcia narodu
kultury, powstałego w okresie, gdy
Niemcy rozbite były na kilkaset mniejszych
i większych państewek, a jednocześnie
niemiecka kultura stała się dzięki
swym twórcom jedną z wiodących w Europie.
Jest to okres XVII-wiecznego baroku
i XVIII-wiecznego oświecenia. Grass,
świadomie nawiązując do tych epok i
odrzucając dążenia zjednoczeniowe,
wskazywał na niemiecką ksenofobię XIX
wieku, która doprowadziła wprawdzie do
powstania zjednoczonej Rzeszy, ale też
była współwinna wybuchowi pierwszej
wojny światowej. W artykule Co jest ojczyzną
Niemca (Was ist des Deutschen Vaterland)
nawiązuje do znanego wiersza Ernsta
Moritza Arndta z okresu wojen napoleońskich,
w którym koncepcja wspólnego
wroga stanowi podłoże dla politycznie
zjednoczonych Niemiec. Wskazywał na
zagrożenia płynące z z narodowej ideolo-
30
gii i przypominał niemiecką lekcję historii.
Jeżeli w takim kontekście spojrzymy
na ataki Grassa przeciw wszelkim objawom
politycznej tożsamości, to staną się
one nieco bardziej zrozumiałe i wytłumaczalne.
Grass nie wykluczał zresztą możliwości
politycznej solidarności w Niemczech.
Optował jednak – za Dolfem Sternbergerem
i Jürgenem Habermasem – za
patriotyzmem konstytucyjnym, odrzucając
patriotyzm narodowy. Patriotyzm
konstytucyjny oznacza solidarność z demokratycznie
rządzonym państwem prawa,
w którym pochodzenie etniczne,
przynależność kulturowa, nawet język nie
powinny odgrywać nadrzędnej roli. Ważne
jest poczucie współodpowiedzialności
za obywateli i państwo.
Grass wstydził się błędów swej młodości,
właściwie błędów dzieciństwa. Zaczął
wstydzić się wcześniej niż wielu innych
Niemców, także niemieckich intelektualistów.
Świadomość winy spowodowała
być może, że pisarz stał się rygorystą moralnym,
kierującym ostrze swej retoryki
przeciw wszelkim przejawom zapominania
o niechlubnej historii. Zapewne niejednokrotnie
przesadzał: i w swej Rede vom
Verlust, i w laudacji dla Kemala. Niemcom,
szczególnie młodemu pokoleniu, mogła
się ta patetyczna retoryka wydawać sztuczna
czy nawet zakłamana. Sąsiedzi Niemiec
powinni jednak docenić wysiłki jednego
z ostatnich przedstawicieli tamtych
czasów, którzy nie odwracają oczu od historii,
jak to ostentacyjnie uczynił Martin
Walser już dziesięć lat temu, a wciąż
próbują stawić jej czoła.