FRAGMENTO

Horizontes del saber I
Perú Mama llaqtapa mama quchanqa “Graupa mama quchan” nispa riqsisqam.
Chay sutiqa allin chaninchasqas kanman chay “Caballero de los Mares” sutiyuq
Almirante Miguel Grau Seminariopaqqa. Graupa mama quchanqa Océano
Pacífico sutiyuq mama quchapim tarikun; chay quchaqa kimsa waranqa
kilómetrosmi chala suyupi aysakuyninman tupun. Graupa mama quchanqa
chala tukukuy qucha patamanta 200 milla qucha ukhukamas, chay millakunaqa
370,4 kilometroswanmi ninakun. Qucha kantumanta chay ukhukamaqa llapan
chala aysakuypi quchanchik aypanmansi huk hunumantapas kuraqsi kilómetros
cuadradospi tupusqaqa.
Huk chikan chay quchamanta ari, kunanqa Chile Mama llaqtawan phiñanakuypi
kay Mama llaqtanchik tarikun. Chay ch’aqwayqa Corte Internacional de Justicia de
la Haya sutiyasqa huñusqapa makinpi tarikun. Kanmi huk qillqasqa, chaypim huk
llaqtakunapas llaqtanchikpas huk yuyayman chayanku, chaypa sutinmi Acuerdo
de Derecho Internacional. Chay yuyasqapim nin: kikin mama qucha aysakuypi
iskay mama llaqtakuna tarikuptinqa, unu ukhupi tiknunqa allpawan unuwan
tinkusqan kaqllataqsi kanan. Allpawan unuwan tupasqanpi mayhinatachus
muyurin, chayhinallatataqsi qucha ukhupipas manyanqa muyurinallantaq.
Chaymi yuyasqanku kasqa. Manaraqmi wak kamachikuy kanchu huk niraq tiknun
kananpaq.
Graupa quchan hark’anapaqqa Perú Mama llaqtaqa maychus
rimanakusqankupas, yuyasqankupas hunt’akunantas mañakun; Chile Mama
llaqtañataq mana chayhinatachu yuyan. Aswanpas paykunaqa pantachikuspa
challwanankupaq yuyasqakunata chaymi yupaychana tiknu nispa
mañakuchkanku.
Kay Perú Mama llaqtapiqa kawsaypas, wiñariypas mama quchapa
ruruchisqanwantaq, paypa mirachisqantaqmi allinman puririn. Kay allpakunapiqa
may unaykunamantaraq mama quchaqa niraq niraq challwankunawan
uywawasqanchik. Kunankamapas kachkanraqmi parakaskunapa challwanan
llikakuna, chay llikakunaqa waranqa kuraq watayuqñam kanku. Kaqllataq,
Graupa quchanqa uywanmi niraq niraq challwakunata, chaykunamantaqa
hak’utapas rurallankutaqmi, chay challwa hak’utaqa hawa mama llaqtakunaman
kamachikuqninchikkuna qhatun; chay hak’utaqa wak uywakunapas
mikhullantaqmi, paykunatataq ñuqanchik mikhunchik. Chayraykutaqmi,
mama qucha patapiqa kay Perú Mama llaqtanchikpiqa achkam challwaq
huñusqakuna kan, paykunaqa challwaspa hak’uta ruranku chay challwa
kaqninchikmanta.
Mama quchanchikpiqa kanmi zooplancton sutiyasqapas, fitoplancton
sutiyasqapas achka achka ñut’u uywachakunapas, yurachakunapas. Kaykunata
mikhuspam 600 kuraq niraq niraq challwankuna mama quchanchikpiqa
kawsan. Mama quchapiqa kallantaqmi ñuñunwan wawan uywaq uywakunapas,
mullukunapas, apanquraykunapas.
Mama qucha ukhu allpapiqa kallantaqmi chanin kawsaykuna, chaypim tarikun:
petróleo sutiyuq yana wirapas, gas natural sutiyuq yawraq wapsipas, huk
kawsaykunapas, chaykunaqa mama llaqtanchikpa qhapaq kayninmi. Perú
Mama llaqtapa mama quchanpiqa kanmi mana yuyaymanta rikhuriqkuna,
28