View/Open

5 LYSTE VAN WAARDEVOLLE ELEMENTE
In hierdie afdeling word die moeilike, maar onvermydelike taak van evaluering aangepak. Dit is gedoen teen
vaste kriteria vir besluitneming van plekwaarde. Elke plek is teen elke kriterium getoets.
Kriteria was eerstens die argitektoniese – die kwaliteit van ontwerp en uitvoering, die tipologie, die
voorbeeldige en teoreties kragtige, die belang van die skepper/maker.
Ontwerpkwalieit is as belangrik beskou en so ook die uniekheid van 'n plek. Geboutipe is ondersoek, ook in
verband met ander geboue wat dieselfde funksie vervul en in die verskyning, ontwikkeling en verdwyning
van die funksie. Voorbeelde wat goeie rekord hou van sekere periodes, filosofieë en style is teen ander uit
dieselfde tydperk of in dieselfde idioom evalueer. Plaaslike oorspronklikheid of afwyking van die groter
strewe en assosiasie met veral belangrike argitekte was, waar bepaalbaar, sterk oorwegings vir die in- of
uitsluiting van plekke.
Stedelike kwaliteit was 'n tweede oorweging. Hier is veral na die kontekstuele waarde as deel van 'n groep
opgelet. Sommige plekke is landmerke in die stad, terwyl hulle argitektoniese waarde van mindere belang
mag wees. Hulle word aangedui. Ander help om stedelike ruimtes te maak sonder dat hulle aan enige ander
kriterium voldoen.
'n Derde oorkoepelende kriterium was die toestand van plekke. Eienskappe soos die bewaarde
oorspronkliheid van die eerste vorm, simpatieke en sorgelose veranderinge en die huidige fisiese toestand is
in die oog gehou. Dit help om ook hulle ekonomiese belang en moontlike herbruikbaarheid te bepaal.
Waar enigsins moontlik is historiese inligting en datums van oprigting aangedui en bronne verskaf,
laasgenoemde bruikbaar vir verdere ondersoeking, maar die belangrikste bly die geheel of bepaalde
gedeeltes wat hierdie geheel help vorm. Daar is te alle tye gepoog om die wyer omgewing, eerder as die
ontwikkelde of onontwikkelde erf of ruimte, in gedagte te hou.
Elke plek is aan hierdie kriteria onderwerp. Hoe hulle hieraan voldoen word hierna uiteengesit, ook op 'n
visuele manier wat toelaat om 'n onmiddellike beeld van die belang te vorm, sonder om noodwendig een
kriterium as van groter waarde as die volgende te ag.
Afgesien van die individuele evaluerings is kaarte van die posisies van hierdie plekke voorberei. Hulle skep
leesbare gestaltbeelde van die hele middestad. Kyk figure 5.1 en 5.2.
5.1 Pretoria, 'n oorsig
Ten spyte van die kulturele pogings in die honderd-en-veertigjarige bestaan van Pretoria as uitspanning,
gehuggie, dorp, stad bly die sterkste kenmerke van die hoofstad die natuurlike.
Die stad lê in die vou van 'n vallei tussen die ewewydige rante, 'n moot wat van oos na wes loop. Hierbinne
is die stadsruit afgedruk met Paul Krugerstraat op 'n lae heuwelrug, sentraal tussen die Apiesrivier en die
Steenovenspruit. Die riviere perk drie grense van die middestad, wat geleidelik in sy geheel vanaf die
suidelike heuwel, as vierde grens, na die Apiesrivier teen die Witwatersberge in die noorde val.
Die topografie het die natuurlike deurgange benadruk. Hulle bestaan steeds. Twee belangrike toegangsroetes
uit die suide loop deur Elandspoort – een deur die Fonteinedal om die stad vanaf straathoogte te
betree, die ander hou hoog langs die heuwel en bied 'n panoramiese uitsig oor die geheel alvorens dit langs
Potgieterstraat deel van die stad word. Soortgelyke poorte, die (gemaakte) Zoopoort en die Elandspoort,
langs Paul Krugerstraat en Wonderboompoort na die noorde verduidelik die heuwelreekse waartussen die
stad en sy voorstede nestel. Langs Kerk- an Pretoriusstraat word die hoofvallei duidelik en word die stad
tussen die heuwels betree, word die Apiesrivier en die bog om die Caledoniese terrein stadsmuur en ingang
tot die binnestad.
45