de Moanne

53
In persoanlike
Anne Wadman wie in renessansistysk skriuwer, dy’t hiel bewust de
algemiene Europeeske (ynternasjonale) tradysje op in rasjonele en
realistyske wize yn ’e Fryske literatuer sa net ynfiere, dan dochs
trochfiere woe. * Hy wurke wat dat oanbelanget op it paad dat de
Jongfriezen ûnder lieding fan Kalma en Folkertsma útset hienen
en hie dêrby it mier (benammen yn it proaza) oan moderne
babbelegûchjes.
Men kin Wadman net in regionale naturalist neame, want it
naturalisme wie yn syn tiid ek al jierren passee en fan it doarpske
realisme moast er neat hawwe (sjoch Kritysk konfoai, de earste
essaybondel fan Wadman, side 33-38). Dochs achtet er de
psychology yn ’e roman noch tige wichtich. As men it
naturalisme sjocht as in literêre streaming wêryn’t de karakters
beskaat wurde troch wittenskiplik fêststelde wetten (miljeu en
erflikheid yn ’e 19de ieu), dan heart de psychologyske roman ek
ta it naturalisme. Skriuwers as S. Vestdijk en Wadman hawwe de
psychology noch heech yn it literêre findel en wurde yn ús tiid
dêryn folge troch Jabik Veenbaas, dy’t syn foarkar foar de
psychology út it yndividualisme ferklearret.
Persoanlik fiel ik my mear oanlutsen ta de essays fan Jo Smit.
Dy binne romantysker en minder strang realistysk. As men útgiet
fan in wittenskip (sosjology en biology, 19de ieu en psychology,
20ste ieu), dan is men in realist dy’t mient dat literatuer in stikje
werklikheid útbyldet. M.o.w. de literatuer ferwidet op in rasjonele
wize de fisy op it bestean.
No moat men it boppebeskreaune allegear wat relativearje,
want net in minske is hûndert persint wat er liket, mar dat
realisme bepaalt wol foar in grut part de literêre foarkar fan ’e
kritikus Wadman.
Yn syn prachtige essaybondel De moderne roman as moraliteit
uteret Jo Smit him as romantikus yn ’e betsjutting fan minder
rasjoneel en (sabeare) wittenskiplik. It giet by Smit net sasear om in
ferstanlik te folgjen beskriuwing fan in realiteit as om in beswarring
dêrfan. By in moraliteit giet it om ’e etyk, de religy, by in allegory
om in fergeliking, om symbolyk. It giet dêr mear om it belibje
litten fan in stikje bestean as om it begripen dêrfan. Nochris, ik
haw it hjir oer nuânseferskillen, want ek Wadman beswart en lit
belibje. Yn literatuer kin it amper oars. It ferskil tusken in
taalkeunstwurk en in muzykkeunstwurk koe wat begripen,
oanfielen en belibjen oanbelanget wolris net sa grut wêze.
By Smit syn opfettings oer de moderne roman giet it net om
’e realiteit, de karakters fan ’e persoanen, wier of net wier, mar
mear om ’e skriuwer as medium en blikiepener fan in bestean,
dêr’t er alle registers foar iepenlûke kin en moat om it de lêzer
belibje te litten. Sterker noch, it wierheidsgehalte is ûndergeskikt
de Moanne numer 8 oktober 2004
steven h.p. de jong
reaksje op in Wadman-krityk
oan ’e keunstmjittichheid fan ’e trukedoaze fan ’e auteur. De
auteur moat de lêzer sels bewust meitsje fan syn trukaazjes en syn
wurk as in farce foarstelle. Dat klinkt negatyf, mar de bedoeling is
net dat de wierheid net wichtich wêze soe. Krektoarsom: de
wierheid is foar de auteur te grut om dy yn ’e bûse te hawwen.
Hy/sy kin dy inkeld ‘beswarre’.
Foar de realiteit hawwe wy de wittenskip; foar it belibjen, de
moraal, de etyk, it gefoel, de persoanlikheid hawwe wy de keunst
(ûnder oare de literatuer). It is sels de frage oft in absolute
wierheid altyd yn taal te formulearjen is (leuze/biedwurd). Yn ’e
wittenskip wurde faken formules brûkt of in metataal (bygelyks
grammatika). By Justysje is in einleaze foarried wetsartikels, dy’t
hieltyd lakunes befetsje en dêrtroch wizige wurde moatte. Hoe sil
de simpele skriuwer dan de realiteit beskriuwe?
Dat is syn taak ek net. Hy moat wol realist wêze (alteast foar
himsels oer), mar fierders moat er soms as in medisynman of in
tsjoender yn ’e realiteit omslaan as mâle Jan yn ’e hinnen. Hy
moat dy realiteit, dy’t er sa goed ken dat er wyt dat er dy net
oankin, beswarre, d.w.s. hy moat de eksistinsjele fragen
(psychologysk, religieus, relasjoneel, sosjologysk, biologysk ensfh.)
op muzyk sette, hy moat der keunst fan meitsje. Hy makket om
sa te sizzen in opera mei ûvertuere, aria’s, yntermezzo’s fan in
keamerdebat, hy ferfoarmet de werklikheid, m.o.w. hy liicht dat
er barst. Dêrtroch leit er aksinten op saken dy’t in oar net sjocht
en dy’t er sels earst ek net sjoen hie en sa ûntstiet in nije realiteit,
nammentlik it keunstwurk (de roman). Sa kringt er mear troch
yn ’e problemen dy’t er net oankin. Mar it giet net allinne om dy
problemen. It klinkt goed, it eaget goed, it is in keunstwurk, in
geniet, eat dat it libben wearde jout, in nije realiteit.
Riedseleftich neamt Wadman it grinsgebiet tusken de
histoaryske werklikheid en de har dêroan spegeljende literêre
werklikheid (‘Handdruk en handgemeen’, side 33 oer Nol
Gregoor: Simon Vestdijk en Lahringen). It is it riedsel dat mei
keunst en benammen ek mei taal te krijen hat. Ik bin fansels net
by steat om dat riedsel op te lossen. Ik tink ek net dat dat moat,
om’t taalkeunst dan net mear mooglik is, mar ik tink wol dat der
in nuânseferskil is tusken de fisys dêrop fan in realist as Wadman
en romantisy as Smit, Trinus Riemersma en ûnderskreaune. (It is
net slim om romantikus te wêzen, mar men moat it wol sels wite
wolle). Dêrmei wol ik net sizze dat ik it better wyt as Wadman. In
oare fisy hat ek mei de struktuer fan ’e persoanlikheid te meitsjen
en ek mei de tiid en de ûntjouwing fan dy persoanlikheid yn syn
kultuerperioade.
Om it ferskil tusken de fisys dúdlik te meitsjen liket it my
nijsgjirrich om de krityk fan Wadman op myn boek De