de Moanne

55
wier west hie, want dan hie it in sinleas ûndernimmen west. Ik
moast it wol leauwe nei de tekening fan ’e galge mei Sal deroan
krekt op it stuit dat dy by de spesjalist bedarre wie, nei’t er in
sniebal mei in skerf deryn yn ’t each krigen hie (allegearre krekt sa
bard as beskreaun, al hie de glêsskerf in potskerf wêze kinnen
(Wtlh., s. 62). Dêrom is dy sêne ek wiidweidich beskreaun en in
dramatysk hichtepunt út it boek.
Trochdat Wadman net leaut dat plat en dom antysemitisme
yn ’e brêgeklasse foarkomme kin, hinget syn krityk op it moderne
part fan it boek nochal yn ’e loft. Sa kin er maklik krityk ha op it
klassepetear. In part dêrfan is bûn oan ’e tematyk (bygelyks eagen
iepen of ticht ha ûnder it bidden, Wtlh., s. 176), mar de rest fan
it haadstik is sa út ’e realiteit wei skreaun.
It model fan ’e beskreaune skoalle bestie ek yn ’e realiteit.
Myn jongste soan siet derop. Sels joech ik dêr gjin les, mar ik haw
myn alter ego, Eeltsje de Vries, dêr yn it boek wol foar de klasse
set, om’t ik dy figuer net bûten of boppe it gefal sette woe.
De relaasje famylje De Vries-famylje Kingma is ek út it model
wei skreaun. In skriuwer moat wol in hiele grutte tûme ha as er
dat allegear betinkt. It kastiel wie yn it model like reëel, al stie it
fansels op in oar plak.
It belibjen fan ’e realiteit achter it ‘moderne’ part fan it ferhaal
wie wol sa grut as dat achter it ‘ferline’, om’t de skriuwer it
bewuster en mear reëel meimakke hat.
Letter krige ik de yndruk dat Wadman sels, al bleau it foar
him in rommelich boek, dochs wat fan syn krityk weromkaam:
‘Dochs in boek om mei te nimmen’ (sjoch Leeuwarder Courant, 3
novimber 1989).
Der is dus yn it boek frijwat mytologisearre. Dat moat altyd
yn fiktyf proaza, oars soe der gjin ferskil wêze tusken in
wittenskiplike ferhanneling en literatuer. Sa haw ik sawol fan
Deef as fan Doede Haaies supermannen makke, dy’t yntellektueel
withoefier boppe de gewoane minsken útkipen. No is it in
bekend feit dat ûnder joaden, benammen wat de pater familias
oanbelanget, wol fan dy supermannen foarkomme, lju dy’t sawol
praktysk (itensiede, fioelspylje, timmerje, technysk, túnkje,
buorkje, saken dwaan) as teoretysk (yntellektueel, wittenskiplik,
histoarysk, literêr ensfh.) tige bejeftige binne. Fan it model fan
Doede Haaies wie bekend dat er in libbene ensyklopedy wie en
hy koe ek einleas folksferhalen fertelle. Dat ik dy figueren wat
útfergrutte haw (hoewol net iens sa bot) komt troch it tema, dat
de fûnemintele kar yn ’e oarloch net beskaat waard troch
bejeftigens en yntellektualisme. Yn Dútslân waard praktysk de
hiele yntellektuele elite (de universiteiten mei nammen as
Heidegger en Jung) beynfloede troch Hitler syn antysemitisme.
Itselde gou foar de elite fan ’e tsjerken, sawol de roomsk-katolike
tsjerke as de protestanten. Sels de Bekennende Kirche mei û.o.
Dietrich Bonhoeffer, hoe anty-nazy dy ek wie, wie anty-joadsk
(sjoch Saul Friedländer, Nazi-Duitsland en de Joden, dêryn
haadstik 2 ‘Instemmende elites, bedreigde elites’, s. 60-94). Sjoch
yn dit ferbân ek de opmerking fan de frou fan Doede Haaies,
Jildou: ‘Doede is hiel knap fansels, mar soenen der yn dat grutte
Dútslân net noch folle knappere koppen wêze, dy’t wol achter
Hitler steane? Hoe lyts is Fryslân en hoe lyts binne wy?’ (s. 172).
de Moanne numer 8 oktober 2004
Fan ’e ‘denktank’ (om in moderne term te brûken) fan ’e
Fryske beweging fan dy tiid hat mar in hiele lytse minderheid
tsjin ’e nazys warskôge en oft dat op grûn fan it antysemitisme
wie, is tige de fraach.
Yn de tematyk fan De Wuttelhaven del stiet fan ’e Twadde
Wrâldoarloch de joademoard sintraal as reëel en dochs hast
metafysysk barren. Hoe’t NSB-bern dy gigantyske moard earst
ûnbewust, letter heal- en dan oerbewust skôgje en belibje, foarmet
mei de ynhâld fan it boek. Ik leau net dat it mooglik is dat de
skriuwer sa’n ûnbegryplike problematyk ta in oplossing bringe
moat. As Wadman opmerkt dat De Jong ‘tefolle wold hat’, kin ik
dat weromkeatse mei: hat de kritikus ek tefolle fan ’e skriuwer
wold. Dat in boek mear fragen opropt as oplost, hoecht foar de
wearde net slim te wêzen.
Nijsgjirrich is de konklúzje fan Wadman: ‘De skriuwer hie der
tinkt my better oan dien en hâld it ferslach fan Doede Haaies syn
problematysk bestean op ierde apart fan syn eigen bestean (sic,
St.); dizze roman bestiet einliks út twa romans en dy twa kinne
elkoar net earlik daaie, nee sterker noch; se stean elkoar yn ’e wei,
se steane elkoar nei it libben.’
Wadman hat dat lêste hiel skerp sjoen, want it is krekt it
libbensgefoel fan Eeltsje. In oarloch is mear as in
fuotbalwedstriid; yn in oarloch giet it om libben en dea en dy
oarloch giet troch yn Eeltsje syn brein. Wadman bedoelt syn
konklúzje negatyf, mar it giet, sa’t yn haadstik 13, ‘De geheime
sûnde’, útienset wurdt, om de barst yn Eeltsje syn bestean. Eeltsje
moat kieze, net tusken pro- en anty-Dútsk, dat is gjin punt, wol
tusken opa en syn heit. Oan ’e iene kant syn deistige plicht, syn
learaarskip, it gewoane, oan ’e oare kant syn dichterskip, Fryslân,
it ûngewoane, mei as ynspirator dy heit mei syn kriminele
oarlochseftergrûn. Eeltsje komt der net út, bliuwt yn ’e twivel
hingjen en lit de oplossing oan ’e lêzer oer. Ik sjoch yn sa’n
haadtema (sjoch ek Doeke Sijens yn Trotwaer, 1989, 5, s. 266-
269 en it sjueryrapport fan ’e GJ-priis 1992, Trotwaer, 1992, 6, s.
223-228) gjin beswier. It is it ferskil tusken ien dy’t de realiteit
beskriuwe wol en ferklearje (realist, naturalist, psycholooch, b.g.
Wadman) en ien dy’t de realiteit beswarre wol omdat dy him
oermânsk is (b.g. Jan Wolkers, Willem Frederik Hermans, Gerard
Reve).
Ik hoopje dat dit net al te lytsgeastich as antykrityk opfette
wurde sil, mar wol as in besykjen om ûnderskate fisys dúdlik te
meitsjen.
De literêre wearde fan Wadman syn kritiken sit benammen yn
it feit dat it lêzen fan literatuer foar Wadman altyd in aventoer
wie. Ik leau net dat er fan tefoaren in oardiel klear hie, mar al
skriuwend kaam er ta in konklúzje.
* Dit is in fragmint út it haadstik ‘De kritiken fan Wadman’ út
myn stúdzje oer dr. Anne Wadman. Ik ferwiis hjir nei twa stikken
fan Wadman oer myn roman De Wuttelhaven del: ‘Famyljeroman
mei oanplakte kibboets en Frysk en frij’ yn Frysk en Frij fan 8
april 1989 en ‘Roman as lispuzzel’ yn Frysk en Frij fan 15 april
1989.