de Moanne

Wuttelhaven del te behanneljen (sjoch Frysk en Frij, 8 en 15 april
1989).
Behalven dat Wadman in oare fisy hat, hat er ek oare reserves
foar it boek oer. Wadman heart by de generaasje dy’t tige bewust
‘De Twadde Wrâldoarloch’ oan ’e lea ûnderfûn hat. De
oarlochsperioade wie in tiid wêryn’t de problematyk goed/fout
bûten kiif stie, bûten kiif stean moast. Elk besykjen om dy
problematyk te nuansearjen wie al fertocht. Wadman frezet dan
ek dat it boek troch de dingen út it ferline problemen oproppe sil.
Ik tink dat dy freze ek foar in part de krityk fan Wadman beskaat
hat, benammen as er it hat oer de kibboets as in skermskyld. Hy
beskriuwt frij posityf de dingen út it ferline dy’t yn it boek oan ’e
oarder komme: ‘It past allegear wol aardich yn it ramt fan it
gehiel, foarsafier’t dat in tiidsbyld fan de jierren, lit ús sizze 1935-
1947 jaan wol. Al mist der ek in soad.’
Dat wat der mist, hie ik no graach wite wollen, om’t de
kritikus even letter seit dat ik tefolle wold haw.
Wadman leaut net yn ‘it moderne part fan it ferhaal’ (de
kibboets yn de Slotmakkerstrjitte, Deef, Betsy, de diskriminaasje
ensfh.). Hy past dêr syn werklikheidsargumint op ta. Neffens him
soe de skriuwer ex nihilo moadeferskynsels kreëarje. By Wadman
giet it om: is it wier of net wier? Net wier dus. Jan Wybenga folge
as generaasjegenoat Wadman dêryn (sjoch ‘De gelde sier fan
gipsen ornaminten’, Leeuwarder Courant, 21 april 1989). Soms ha
ik wol it idee dat beide kritisy út foarsichtichheid sa negatyf
oardielden, miskien mei de bedoeling om de skriuwer te sparjen.
No kin it oan myn skriuwen lizze dat guont (Wadman en
Wybenga dus, mar nei’t ik ûnderfûn ha ek gâns oaren) it moderne
part net leauwe. It giet der ommers net om oft it ferhaal wier is of
net, mar oft it wier makke wurdt, foar de lêzer alteast. ‘De
wierheid of werklikheid (wat is it ferskil?) is te kranksinnich om
te beskriuwen’, seit Eeltsje earne Gerard Reve nei (De Wuttelhaven
del, s. 125). Gâns aspekten fan ’e werklikheid binne ûnbegryplik
en dochs moat men dêr in byld fan hawwe, bygelyks de ierde is
plat (foar 1500?) of de ierde is rûn (nei dy tiid). Mei oare wurden:
de minske moat de realiteit beswarre. In skriuwer moat dat dus
ek. Dêrom skept er in epyske wrâld nei syn byld en gelikenis,
dêr’t faken gefoel, yntuysje, ynstinkt en oare yrrasjonele
fermogens in gruttere rol by spylje as de rede. De fiktive skriuwer
is bewust oan it mytologisearjen, sawol yn negative as yn positive
sin. Om in foarbyld te neamen: Doede Haaies en Jildou ferriede
op in bepaald stuit in ûnderdûker út ’e strjitte (Wtlh. s. 236-239)
by de famylje Heubels. Gefolch: mear as tweintich deaden. Dochs
soarge letter dyselde famylje Heubels derfoar dat Doede yn it
kamp gjin swier wurk hoegde te dwaan, sadat er in boek skriuwe
koe. Al wier yn it werklikheidsmodel is it ferried en ek de soarch
fan ’e famylje Heubels, net wier de tweintich deaden (Wtlh., s.
239). Wêrom dy fertekening? Ik wie deabenaud dat it byld fan
Doede te posityf waard, sadat it hiele boek mislearje soe.
Yn it foaropwurd fan De Wuttelhaven del stiet ek: De skriuwer
makket fan in hoer in madonna en oarsom. It byld (de myte) hat
syn eigen wetten en dy moatte klopje. Dêrom moat de skriuwer
syn model(len) losmeitsje fan ’e werklikheid om se frij behannelje
te kinnen. Fan in geef minske moat er in krimineel meitsje kinne
en oarsom, mar wol moat er yn dat ligen him hâlde oan tige
krekte etyske wetten dy’t syn skriuwerij him stelt. Sûnder in suver
gewisse mei er net skriuwe. In paradoksale
werklikheidsproblematyk dus.
Frjemd is dat Wadman net falt oer it begjin fan it boek,
wêryn’t de ierde ophâldt fan draaien of sels de oare kant útdraait
en it giet oer de neare nacht fan ’e ferljochting, in romantyske
oanfal op it rasjonalisme dus.
It bewiist mar wer dat in skriuwer noait 100% is wat in
teoretikus tinkt. Wadman is net 100% realist, likemin as ik 100%
romantikus bin. It giet om tendinzen, nuansearringen (men kin
dêr noait genôch de klam op lizze) en yn dit gefal om de safolste
tapassing troch Wadman fan syn (wat Rein Smilde neamt)
realiteitsôfspegelingsargumint (sjoch Wadman-nûmer Trotwaer,
1989, 6, s. 300-316).
Ut syn kritiken docht bliken dat Wadman soms it
wiermeitsjen troch de skriuwer wichtiger achtet as de wierheid
sels (sjoch de krityk op Hessel Ypma yn Kritysk konfoai, s. 99). Yn
syn krityk op it moderne part (om it samar te neamen) fan De
Wuttelhaven del sprekt Wadman fan in ‘te neidruklike
konfrontaasje fan hjoed en ferline’ en dêrtroch komt neffens him
it realiteitsgehalte yn gefaar. No giet it om de foarbylden dy’t er
neamt en de realiteitsarguminten dy’t er dêrby op it aljemint
bringt.
Wadman skriuwt: ‘Yn dat ferhaal hat er (= de skriuwer)
besocht in soarte fan neo-antysemitisme te sinjalearjen troch yn in
brêgeklasse (bern fan alve, tolve jier!) twa joadse bern, Sal en
Tamar, te pleatsen dy’t om nochal ûndúdlik bliuwende redenen -
se kippe der yntellektueel wat út en hawwe aardich wat earsucht -
narre en terge wurde, en dy’t om gelikense ûndúdlike redenen
troch in part fan ’e learaars ta de skoalle út winske wurde.’
Yn ’t foarste plak, wat dy ‘ûndúdlike redenen’ oanbelanget: by
diskriminaasje hat men altyd mei ûndúdlike redenen te krijen,
oars is it gjin diskriminaasje (Koenen: ongeoorloofd onderscheid
maken). It skokkende wie fansels dat de ûndúdlike reden ‘it binne
joaden’ wie. Fierder leaude Wadman net dat bern fan alve-tolve
jier (brêgeklasseleeftyd) diskriminearje kinne. Dat docht bliken út
it útropteken dat er set. In frjemde opfetting foar in
ûnderwiisman. Miskien wie Wadman yn dy tiid al te lang
ferfrjemde fan ’e praktyk yn ’e brêgeklasse om dêr noch yn leauwe
te kinnen.
Hoe dan ek, beide arguminten hawwe neat mei it
wiermeitsjen fan it ferhaal troch de skriuwer te krijen, mar wol
mei de frage: wêr leaut de kritikus yn.
Oer it model kin ik allinne mar sizze dat de realiteit yn
haadsaken krekt sa wie as beskreaun. Lykwols, al is wat er belibbet
(it model) noch sa wier, it feit bliuwt dat de skriuwer it foar de
lêzer wiermeitsje moat. Elke skriuwer wyt dat it soms net tafalt
om in stikje realiteit, dêr’t er sels de rezjy fan yn hannen hat,
boeiend en dúdlik oer te bringen. Dat haw ik tige bewust
besocht. It foardiel wie dat ik it ferhaal earst sels net leauwe woe.
Yn ’e werklikheid seach ik tefolle tafallichheden en
ûndúdlikheden, wylst ik dêrachter it gefoel hie: dit doocht net,
dit doocht lang net. Ik hie it boek net skreaun as it ferhaal net
54