Wetenschapskatern 2005-2006 - Stichting MS Research

Witte bloedcellen in beeld:
elektronenmicroscopische
opname van een
macrofaag omringd door
lymfocyten.
(Illustratie: prof. dr. Willem
van Ewijk, afdeling
Moleculaire Celbiologie,
Leids Universitair Medisch
Centrum.)
Door de verschillende typen cellen en de verschillende manieren waarop zij elkaar beïnvloeden
vormt het immuunsysteem een uiterst complex systeem, waardoor het vaak moeilijk is om uit te
zoeken wat er precies mis is in een ontregeld immuunsysteem.
Bij MS lijkt vooral een bepaald type witte bloedcellen, de lymfocyten, ontregeld te zijn. In tegenstelling
tot andere bloedcellen, kunnen deze cellen op zeer specifieke wijze lichaamsvreemd (=antigeen; bijv.
bacteriën/virussen) onderscheiden van lichaamseigen materiaal. Er bestaan ruwweg twee
categorieën lymfocyten: T-cellen en B-cellen. Beide celtypen hebben een receptor (een eiwit op de
cel, letterlijk: ontvanger) waarmee ze lichaamsvreemd (antigeen) materiaal herkennen. De manier
waarop ze met het antigeen omgaan is echter verschillend. T-cellen gaan na antigeen-herkenning als
complete cel in de aanval om het antigeen onschadelijk te maken, terwijl B-cellen grote hoeveelheden
antigeen-bindende eiwitten gaan produceren en uitscheiden in het bloed. De antigeen-bindende
eiwitten van B-cellen zijn de zogenaamde antilichamen (=antistoffen of immuunglobulinen). Door de
binding van antilichamen wordt de lichaamsvreemde stof inactief gemaakt. Bovendien is deze binding
een signaal voor een ander type witte bloedcel, de macrofaag of ‘grote eter’, dat deze
lichaamsvreemde stof opgeruimd dient te worden. De macrofaag herkent deze gebonden
antilichamen via speciale eiwitten op de cel.
Onder normale omstandigheden zal het afweersysteem niet reageren tegen bestanddelen van het
eigen lichaam, omdat het geleerd heeft dat het niet vreemd is. Echter, bij MS wordt de isolatielaag
(de myeline) om de zenuwvezels in het centrale zenuwstelsel niet meer door de B- en T-cellen als
'lichaamseigen' herkent. De B- en T-cellen gaan in de aanval tegen deze myeline waardoor deze
afgebroken wordt.
Zowel bij het verergeren als bij het onderdrukken van ziekte spelen de al eerder genoemde
cytokinen een belangrijke rol. Cytokinen zijn de boodschappermoleculen van de cellen van het
immuunsysteem. Zij kunnen grofweg in twee groepen worden ingedeeld: ontstekingsbevorderende
en ontstekingsremmende cytokinen. Afhankelijk van de balans tussen de geproduceerde cytokinen,
kunnen bepaalde T-cellen zich tot twee verschillende typen ontwikkelen, waarbij het ene type (T h1 )
ontstekingsbevorderend werkt en het andere type (T h2 ) zijn werk grotendeels doet zonder
bevordering van ontstekingen. Tegelijkertijd wordt verondersteld dat een derde type T-cellen, de
zogenaamde T r of regulatorcellen, de activiteit van de ziekte kunnen onderdrukken.
Bij het activeren van T-cellen en bij het bepalen in welke richting zij zich ontwikkelen, spelen
zogenaamde antigeen-presenterende cellen een belangrijke rol. Zij nemen stoffen waarop het
immuunsysteem moet reageren op en kunnen deze zodanig ‘aanbieden’ aan T-cellen, dat deze leren om
op de antigenen te reageren. De manier waarop en omstandigheden waaronder antigeen-presentatie
plaatsvindt, bepaalt hierbij in welke richting de T-cellen zich ontwikkelen.
Naast B- en T-cellen lijken ook macrofagen en microglia een belangrijke rol te spelen bij MS.
Macrofagen (letterlijk: grote eters) zijn de cellen van het immuunsysteem die tot taak hebben om
dode of beschadigde cellen of aan antilichaam gebonden antigenen te verwijderen door deze ‘op te
eten’. Er zijn aanwijzingen dat macrofagen in MS bijdragen aan de afbraak van de beschermende
myelinelaag. Daarnaast spelen macrofagen een belangrijke rol bij de productie van cytokinen en dus
bij het regelen van de activiteit van het immuunsysteem. Microglia (letterlijk: kleine glia) zijn de
belangrijkste cellen van het afweersysteem van de hersenen. Zij zijn als het ware de macrofagen van
de hersenen en spelen waarschijnlijk een belangrijke rol in de vorming van aangedane gebieden
(laesies) en de afbraak en het opruimen van weefsel van het centrale zenuwstelsel.
Het immuunsysteem zoals dat boven beschreven is, verandert gedurende het leven als reactie op
gebeurtenissen van buiten, zoals infecties. Een deel van het immuunsysteem verandert echter niet
gedurende het leven. Dit deel wordt het aangeboren immuunsysteem genoemd. De zogenaamde
Toll-like receptoren vormen een belangrijk onderdeel van het aangeboren immuunsysteem. Toll-like
receptoren zijn eiwitten die bepaalde structuren herkennen die wel voorkomen bij bacteriën en
virussen, maar niet bij mensen. Op deze manier kunnen deze receptoren infecties waarnemen en bij
een infectie het immuunsysteem activeren. Recent zijn er aanwijzingen verkregen dat ook het
aangeboren immuunsysteem een rol kan spelen bij MS.
7.2 Onderzoek naar immuuncellen
7.2.1 Inleiding
De witte bloedcellen zijn de belangrijkste cellen van het immuunsysteem, het afweersysteem van het
lichaam. Er bestaan verschillende soorten witte bloedcellen die elk een eigen functie hebben binnen
het afweersysteem. Voorbeelden van dergelijke functies zijn: het aanvallen en doden van cellen
30