Beleidskader Landschap en Cultuurhistorie - Provincie Noord-Holland

eeuwenlang proces van het land:
■ Beschermen tegen het water.
■ Winnen op het water.
■ Verdedigen met het water.
Al in de prehistorie, toen grote delen van Noord-
Holland nog werden gevormd door een wadachtig
gebied, werden de hoogste platen bewoond door
mensen die leefden van de visserij en jacht en die hier
hun akkers en weilanden inrichtten. In de vroege
middeleeuwen woonde men ook op terpen in het
veengebied. Deze terpen beschermden de boerderijen,
maar niet het land. Het waren vluchtplaatsen
bij hoog water. Halverwege de middeleeuwen ging
men er toe over grotere gebieden met dijken tegen
het water te beschermen. Aan het begin van de dertiende
eeuw was bijvoorbeeld heel West-Friesland
omdijkt (Westfriese Omringdijk). Van de 16e eeuw tot
in de 20e eeuw heeft men land door aandijkingen en
inpolderingen op het water gewonnen. Dit heeft
geresulteerd in oude aandijkingen als de Zijpepolder,
in de beroemde renaissance-droogmakerijen als de
Beemster en in jonge landschappen als de Haarlemmermeerpolder
en de Wieringermeer.
Tot slot werd het water ingezet om het land en de steden
te kunnen beschermen.
De Stelling van Amsterdam vormt een ingenieus stelsel
van linies, forten, redoutes en inundatievlakten,
waarmee men het land gestuurd onder water kon
zetten, om de vijand de doorgang te beletten.
Het water als bindend en verbindend
element
Lange tijd was het water het belangrijkste verbindend
middel in Noord-Holland. Vrijwel al het transport
vond over het water plaats. Tot aan de periode
van de grote ruilverkavelingen (vanaf 1950) waren
vrijwel alle veenverkavelingen een vaarverkaveling,
waarbij het transport van mens, vee en producten
over het water plaats vond.
Ook de verbindingen tussen steden onderling, en
tussen stad en land, vonden plaats via het water.
De trekvaart tussen Haarlem en Leiden kan worden
beschouwd als een ‘snelweg avant la lettre’.
De steden waren via een netwerk van watergangen
met het omliggend landelijk productiegebied verbonden.
Via het water werden de producten van het
land naar de stedelijke markten en later naar de veilingen
vervoerd. Op de veiling van Broek op Langedijk
werden groenten en fruit de veiling in- en uitgevaren.
2.3.3 De ontginnings- en bewoningsgeschiedenis
Vrijwel heel Noord-Holland is het resultaat van een
lange geschiedenis van ontginnen, omdijken, aandijken,
droogmaken en inpolderen. Het merendeel van
de dorpen in Noord-Holland vindt haar ontstaan in
het agrarisch gebruik van de grond. De vorm van
deze dorpen hangt daardoor nauw samen met de
wijze waarop men oorspronkelijk het land in gebruik
nam. Zo ontstonden in het Gooi brinkdorpen te
midden van engen en heiden. Op de strandwallen
ontstonden nederzettingen rond de geesten (geestdorpen)
en in de poldergebieden kwamen lint- en
dijkdorpen voor die samenhangen met de opstrekkende
verkavelingswijze. De bebouwing op Marken
is geconcentreerd op terpen (werven). Opvallend zijn
de verschillen tussen de dorpsvormen op het oude
land en die in het planmatig ingerichte nieuwe land.
De dorpen in het nieuwe land vertonen eenzelfde
planmatigheid in opzet. Ze liggen op voor de hand
liggende plaatsen als centrale kruisingen van wegen
of bij de toegangen tot het oude land.
Omdijkingen – aandijkingen – ontginningen –
droogmakerijen en inpolderingen.
Vanaf de 10 e eeuw zijn grote delen ontgonnen van het veen-
moeras dat Noord-Holland toentertijd overwegend bedekte.
Hiertoe werden haaks op een ontginningsbasis (vaak een veen-
stroom) lange sloten gegraven om het veen te ontwateren. De
eeuwen hierna won de Zuiderzee steeds meer terrein. Om het
opdringende water het hoofd te bieden sloeg men de handen
ineen en bouwde de Westfriese Omringdijk. Met de aanleg van
de Westfriese Omringdijk in de 12 e -13 e eeuw ontstond West-
Friesland als eerste grote landkern, omgeven door water.
Achter de duinenrij ontstonden kwelders die zijn omdijkt.
Voorbeelden hiervan zijn het Zijpe, Polder het Koegras, de Anna
Paulownapolder en op Texel de Polder Eijerland en de Prins
Hendrikpolder. Deze aandijkingen bepalen tot op de dag van
BELEIDSKADER LANDSCHAP EN CULTUURHISTORIE NOORD-HOLLAND ■ 21