Revista de Letras - Utad

Algunhas notas sobre o uso dos demostrativos… 179
con que se rexistran os pronomes reforzados nas Cantigas, situación que, máis
nunha ocasión, coidamos que está relacionada coa recursividade expresiva antes
do que con diferenzas de índole lingüístico-cronolóxica; doutro lado, non se ten
de perder de vista que no texto do cancioneiro relixioso son utilizados
frecuentemente versos máis longos que nos editados por Brea (1996),
circunstancia que pode estar detrás do uso de aqueste, trisilábico en confronto co
bisilábico este, nesta tipoloxía de composicións.
Non obstante, aínda no Livro da Vertuosa Benfeytoria, redixido no século
XV, aqueste, aquesta e aquesto aparecen cunha relativa frecuencia (aqueste
mundável curso, in Calado 1994: 19; daquesta douctrina, in Calado 1994: 19; E
aquesto começou de fazer, in Calado 1994: 19; etc.), tamén se documentando,
embora esporadicamente, na versión portuguesa do Sacramental de Sánchez de
Vercial, escrita en finais dese mesmo século (cfr. Machado 2005). Canto á obra
de Gil Vicente, esta fornece en ocasións algunhas mostras, aínda que, na liña do
Sacramental, moito puntualmente: segundo Teyssier (1981: 26), o dramaturgo
utiliza 22 casos entre T1 e T2 de formas reforzadas en confronto cos 1.792 de T1
e T2 de demostrativos simples. Por súa vez, as anteditas formas trisilábicas non
son escasas nas composicións galego-castelás de 1350-1450 (daquesta rossa
novela / [...] andarei sirvendo aquesta / rosa de gentil floresta, in Polín 1997:
143; aqueste trebello digo, in Polín 1997: 268; etc.). No caso concreto da
literatura portuguesa, a súa presenza diminúe considerabelmente durante a época
seguinte, mesmo na lírica, en que a súa utilización podía estar explicada por
necesidades de medida, da vontade enfática ou de precisión na simetría rímica;
deste modo, nunha antoloxía actual da lírica camoniana (cfr. Ferreiro et al. 1994)
verifícase o uso unánime das formas simples, ao paso que, tamén, nunha
escolma recente de sonetos escritos en Portugal entre os séculos XVI-XVIII (cfr.
Martínez Pereiro 1999), se corrobora a documentación de unicamente este e
esse.
Problema á parte é o testemuño documental das formas reforzadas para T2,
para as cales “muito poucos exemplos têm sido notados” (Williams 1975: 162).
Con efecto, desta situación, que aínda vén complicar máis o ocaso das
correspondentes ao T1, podería deducirse que o seu desaparecemento foi
anterior aos demostrativos de T1. Unha opinión sería pensarmos que nunca
existiron, como indica Said Ali (1965: 99), mais esta hipótese é discutíbel por se
conservaren residualmente nos nosos días no espazo lingüístico galegoportugués
(identificadas como formas dialectais, arcaicas ou populares), tal
como expuxemos en Sánchez Rei (2002b: 120-121), e por se teren dado noutras
áreas románicas do noso contorno máis inmediato. Na verdade, moito embora
con pouquísimas mostras na lingua medieval, Vasconcellos (1966: 53) cita dous
casos tirados do Cancioneiro Geral de Garcia de Resende para o feminino