İçindekiler - İlahiyat Fakültesi - Marmara Üniversitesi

İrfânî Yorum ve Şâirin Niyeti 115
Gazzâlî İhyâ’da semâ konusunu, “semâ’ın hakikati” ve “semâ’ın edeb ve tesirleri”
başlıkları altında inceler. “Semâ’ın hakikati” başlığında, öncelikle semâ’ın
hükmünü farklı mezhepler ve meşrebler açısından ele alarak görüşleri detaylı
olarak serdeder. İkinci olarak da semâ’ın mübah olduğunu delillendirmeye
çalışır. 11
Semâ, hem şiir hem de bu şiirlerin müzik eşliğinde okunmasını/dinlenmesini,
raksı ve akabinde de vecdi içeren bir konudur. Dolayısıyla semâ, hem fıhkî hem
de diğer açılardan, müzik, şiir ve raks konusunun genellikle birlikte ele alındığı
bir meseledir. Bu üçünü birleştiren ana unsurların ne olduğunu araştırdığımızda
da özellikle semâ ve şiire karşı çıkanların bunların her birinin oyun ve eğlence
olmaları, kişiyi etkileyerek kontrol dışı davranışlara sebep olabilmeleri, semâ
meclislerinde okunan şiirlerde kadın güzelliğine ve harâbâta ilişkin ibare ve
kelimelerin bulunması olduğunu görürüz.
Semâ meselesi, tarihsel olarak tasavvuf ve şiir arasında kurulabilecek ilk bağlardan
biridir. Zira sûfilerin, hal ve tecrübelerini dile getirmek için şiir söylemelerinin
yaygınlaşmasından önce ortaya çıkan semâ meclislerinde, daha önce yazılmış
dünyevi aşk ve harâbât şiirlerini okumayı tercih ettiklerini görürüz. Bazı
araştırmacılar, bu şiirlerdeki temsilerin, başlangıçta tasavvufî ifadeler olmadığını
ancak zamanla, bu temsillere tasavvufî bir içerik yüklendiğini söylemektedirler. 12
Bu tesbiti daha sonra ayrıntılı olarak inceleyeceğiz.
Semâ meclislerinde okunan şiirlerde geçen, mâşuka, bilhassa kadın güzelliğine
ilişkin benzetmeler ve tasvirlerin yanı sıra, şarap, sarhoşluk ve sekr’e ilişkin
ifadelerin, haram fiileri özendirmeleri suçlamasının, şiirin / müziğin haram mı
helal mi olduğu tartışmalarının fıkhî sebeplerinden biri olduğuna şahit olmaktayız.
Öyle ki sufilerin bir kısmının da buna karşı oldukları görülmektedir. Elimizdeki
kaynaklara göre bu konuda ilk yazan kişinin Hucvîrî’dir. Hucvîrî, Keşfü’lmahcûb’un
son bölümünde, “zülüf, kaş, göz” gibi mâşuka ilişkin tabirleri, -daha
sonra Gazzâlî’nin yapacağı gibi - bunların şiirde kullanıldıklarını dikkate alarak
ve şiirin de sufilerin semâ meclislerinde okudukları şeyler arasında yer alması
bakımından söz konusu eder. O, semânın bir kısmının helâl olduğunu söylemesine
rağmen, bu tür şiirlerin semâ meclislerinde okunmalarını tasvib etmeyerek
haram olarak görür. Hucvîrî, o dönemde bir grup sûfînin “yüz, zülüf, ben, yanak”
gibi tabirler ile ilgili yorumları hakkında bilgi vermez fakat onların bu kelimelerden
özel şeyler anladıklarını imâ eder: “Bir kesim, şiirin tümünü helal sayarlar ve
gece-gündüz gazel yahut zülüf ve beni tasvir eden şeyler dinlerler ve bu konuda
birbirlerine delil getirirler.” Hucvîrî, bunları gerçek sûfîlerden saymaz ve hatta
11
Gazzâlî, İhyâ-u ulûmid’dîn (tahric: Ebu’l-Fazl Ziyaüddin Abdürrahim b. Hüseyin Iraki), Kahire
tarihsiz, II, 1121- 1148.
12
Nasrullah Pürcevâdî, Can Esintisi (çev. Hicabi Kırlangıç), İstanbul 1998, s. 150.