İçindekiler - İlahiyat Fakültesi - Marmara Üniversitesi

6 A. Cüneyd Köksal
râvînin şartı gibi bahislerde dikkate alınmıştır.
Bu makalede Hanefi usûl literatüründe genellikle ehliyet ile râvînin şartları
başlıkları altında tarif ve analiz edilen akıl kavramı ve bu kavramın teklifle olan
ilişkisi araştırılacaktır. Akıl kavramı öncelikle İslâm düşüncesindeki genel bağlamında
ele alınacak, bu çerçevede filozofların akıl anlayışları ve onların geliştirdiği
kavramsal çerçeve –konumuz bağlamında bilhassa dört mertebeli akıl anlayışı-,
fıkıh usûlcülerinin teklifin temeli olarak akıl anlayışlarına etkisi ölçüsünde
incelenecektir. Daha sonra mütekaddimîn dönem Hanefî usûlcüleri Debûsî,
Serahsî ve Pezdevî’nin akıl anlayışları analiz edilecektir. Çalışmanın son bölümünde
ise Sadruşşeria’dan itibaren müteahhirîn Hanefî usûlcülerin akıl analizleri
ve felsefî akıl taksimini fıkıh usûlüne dahil etmeleri süreci ele alınacaktır. Kelâm
ilminin olduğu kadar fıkıh usûlünün de en temel problemlerinden biri olan hüsnkubh
meselesi ve bu meseleyle yakından ilişkili olan aklın hüküm/şer’î hukuk
üretimindeki rolü meselelerine ise, zikredilen bahislerle ilgisi nispetinde temas
edilecektir.
I. Genel Olarak Akıl Kavramı ve Felsefede Akıl Mertebeleri
1) Kavramsal Analiz ve Belli Başlı Akıl Tarifleri
Aklın sözlük anlamı tutmak, men etmek, alıkoymaktır. Akla bu isim, sahibini
iyi olmayan şeylerden alıkoyması sebebiyle verilmiştir. İlim/bilgi elde etmeye
elverişli olan kuvveye akıl denildiği gibi, sözü edilen kuvveden istifadeyle elde
edilen ilmin kendisine de akıl denilir. 1
Aklın insanın yaratılışıyla birlikte var olan ve yaşadıkça gelişip olgunlaşan
yönlerini ikili bir tasnifle benimsemek, mütekaddimîn dönemi edebiyat, tarih ve
ahlâk literatürünün genel yönelimini ifade eder. Aklın insanla birlikte doğan ve
tamamen vehbî olan yönü garîzî, matbû‘, mevhûb; bunun işlenerek, yaşanıp
tecrübe edilerek geliştirilen yönü de tecrübî, mesmû‘, müstefad 2 sözcükleriyle
isimlendirilmiştir. 3 Hz. Ali’ye atfedilen şu mısralarda aklın bu iki anlamına işaret
1
Ragıb İsfahani, Müfredat (nşr. Safvan Adnan Davudî, Dımaşk-Beyrut 1997), s. 577. Aklın
lügavî anlam haritası ve erken dönem âlimlerinin akıl tarifleri hakkında bir çalışma için bk. Ayhan
Tekineş, “İlk Devir İslam Dünyasında Akıl Üzerine Tartışmalar”, Dîvân İlmî Araştırmalar,
sy. 10 (İstanbul 2001/1), s. 199-214.
2
Buradaki müstefad teriminin, filozofların taksimindeki dördüncü mertebeye tekabül eden
müstefad akılla bir ilgisi bulunmadığına dikkat edilmelidir.
3
İbn Abdi Rabbih, el-Ikdu’l-Ferîd (nşr. Muhammed Abdülkadir Şahin, Beyrut 2003), II, 93, 98;
Râgıb İsfahânî, ez-Zerîa ilâ Mekârimi’ş-Şerîa (nşr. Mahmud Beycu, Dımaşk 2001), s. 98 (İsfahânî
tecrübî akıl için ‘müstefâd’ terimini kullanmaktadır); Mâverdî, Edebü’d-Dünyâ ve’d-Dîn (nşr.
Yasin Muhammed es-Sevvâs, Beyrut 1995), 12 vd.; İbşihî, el-Müstatraf fî Külli Fennin Müztazraf
(Beyrut 1991), s. 27. İbn Haldun’un akl-ı temyîzî, akl-ı tecrübî ve akl-ı nazarî şeklindeki üçlü
akıl taksimi, iki farklı akıl taksiminin mezcedilmesinden meydana gelmiş gibi durmaktadır: İbn
Haldun, Mukaddime (nşr. Ali Abdülvâhid Vâfî, Kahire 2006), III, 916-917.