İçindekiler - İlahiyat Fakültesi - Marmara Üniversitesi

40 A. Cüneyd Köksal
yışlarıyla uzlaştırmaktadır. Hukemanın da dediği gibi, insan nefsi üzerinde tesirde
bulunarak onun hakikatleri idrak etmesini sağlayan şey bu faal akıldır; nefslerimizin
ona nispeti, gözlerimizin güneşe olan nispeti gibidir. Nasıl ki güneş nurunu
saçtığında mahsüsatı idrak edebiliyorsak, faal akıl nurunu saçtığında da ma‘kulâtı
idrak ederiz. 124 Fakat Teftâzânî’ye göre Sadruşşeria’nın buradaki ifadelerinde, ilk
yaratıldığı söylenen cevherle faal aklı birbirinden tefrik etmeye imkân vermeyen
bir kapalılık vardır: “Bilmiş ol ki, hukemanın zikrettiği vechile, aydınlanmasıyla
(işrâk) ve nurunu yaymasıyla idrakin hasıl olduğu, ve nefslere nispeti güneşin
gözlere olan nispeti gibi olan akıl, Akl-ı Faal diye isimlendirilen Onuncu Akıl’dır,
ilk mahluk olan akıl değil. Şu halde musannifin [Sadruşşeria] kelâmında tesamuh
vardır.” 125 Kadı Burhaneddin gerek faal aklın, gerekse faal akıldan insana feyezan
eden eser anlamında aklın, –öyle kabul edildiği takdirde- ilk yaratılan cevher
olan Akl’ın bir eseri olması düşüncesiyle, Teftâzânî’nin bu eleştirisine katılmaz:
Sadruşşeria’nın ifadelerinde tesamuh yoktur. 126 Telvih’e haşiye yazan bir diğer
âlim olan Hasan Çelebi de, Kadı’nın bu ifadelerini tekrarlayarak Sadruşşeria’yı
savunur. 127 Sadruşşeria aklın bir diğer anlamını şöyle açıklamaktadır: “Kimi
zaman da akıl nefsin bir kuvvetine denilir ki, nefs bilgileri bu kuvvet vasıtasıyla
elde eder. Bu mânaca akıl, nefsin o cevherin kendisini aydınlatmasına kabiliyeti
olmuş olur.” 128
Bütün bu söylenenlerden, Sadruşşeria’nın, akıl hakkında Hanefî meşayıhından
intikal eden düşünceleri filozofların esaslarıyla bağdaştırmaya, onların ilkelerine
göre mânalandırmaya çalıştığını mı anlamak gerekir? Kemalpaşazâde bu
kanaatte değildir ve akıl hakkında kaleme aldığı risalesinde, Sadruşşeria’nın faal
akıl ile rivayetlerde ilk yaratılan cevher olduğu belirtilen aklı birbirine karıştırdığı
ithamını bir tevehhüm olarak yorumlamakta ve Sadruşşeria’nın akıl tasavvurunu
şöyle özetlemektedir: Nefs bilkuvve idrak edicidir. İlk mahluk olan Akıl aydınlattığı
zaman nefsin idraki bilfiil hale gelir. Ve bu ilk cevherin faal akıl ile bir ilgisi
yoktur. Şu halde akıldan murad, Akl’ın işrâkıyla vücuda gelen manevî nurdan
ibarettir. 129 Hasan Çelebi’ye göre de Sadruşşeria akılla ilgili mülahazalarında
filozofların değil, ehl-i sünnet meşayıhının yolunu takip etmektedir. 130 Molla
Hüsrev; İbn Sina, Sadruşşeria ve Teftâzânî’nin konu hakkındaki açıklamalarını
124 Teftazani, Telvih, II, 339.
125 Teftazani, Telvih, II, 340.
126 Kadı Burhaneddin, Tercîhu’t-Tavzîh, 549.
127 Hasan Çelebi, Hâşiye ale’t-Telvih (Kahire 1322), III, 144.
128 Sadruşşeria, Tavzih, II, 340. Molla Hüsrev ve Güzelhisârî de bu tarifi benimsemektedir: Molla
Hüsrev, Mir’ât, 318. Güzelhisârî, Menâfiu’-d-dekâik Şerhu Mecâmii’l-hakâik (İstanbul 1273), s.
281.
129 Kemalpaşazâde, Risâle fî Beyâni’l-Akl, Ömer Mahir Alper, “İbn Kemâl’in Risâle fî Beyâni’l-Akl’ı,
İslâm Araştırmaları Dergisi (İSAM), sy. 3, s. 248-249.
130 Hasan Çelebi, Hâşiye ale’t-Telvih (Kahire 1322), III, 144.