İçindekiler - İlahiyat Fakültesi - Marmara Üniversitesi

42 A. Cüneyd Köksal
isimleri olduğunu söyleyenler vardır. Bu durumda, Debûsî’den itibaren Hanefî
usûlcülerin benimsediği tarifte aklı tefsir eden nur ibaresinin, kuvvet anlamında
akl bi’l-meleke olarak düşünülmesinde herhangi bir problem yoktur. Zira kuvvet,
bir şeyin kendisi vasıtasıyla fâil veya münfail olduğu şeydir. 137
* * *
Makalenin başından beri söylenen görüşlerin, nakledilen analizlerin, hukukî,
felsefî, psikolojik bakımdan vaadettiği yeni imkânlar var mıdır? Akıl ve mertebelerine
dair bu fikrî birikimin, günümüzdeki önemi nedir? Yazdıkları arasında
yaklaşık yarım asırlık bir zaman bulunan iki Osmanlı âliminin konuyla ilgili
takındıkları iki farklı tavır, ikinci sorunun cevabı için bize bir ışık tutabilecek
mahiyettedir. XIX. yüzyılın önemli ilim ve devlet adamlarından, Osmanlı Devleti’nin
ilk maarif nâzırı Abdurrahman Sami Paşa, akıl mertebeleri hususunda
klasik bir âlim ve düşünür gibi yazmaktadır:
“… Avâlim-i cismâniye akıl ile idrak olunur umûrdandır. Ancak umûm üzere olmayub
fıtrat-ı zekiyye ile mübeccel ve fezâyil-i ulûm-i nazariye ve ameliye ile
müstekmel olan eshâb-ı akl bi’l-fi’le mahsusdur. Derk-i avâlim-i rûhaniye ise
vâreste-i tasavvurât-ı imkâniye olub mertebe-i akl bi’l-fi’lden derece-i akl-ı müstefâda
irtikā etmiş erbâb-ı nûr-i basîretin hâl ü şânıdır.” 138
Dört mertebeli akıl nazariyesi, Bâbânzâde Ahmed Naim Efendi gibi XX. yüzyılın
ilk yarısında yazan ve klasik felsefî birikimi değerli bulan bir Osmanlı âlim ve
düşünürü için ise artık taraftarı kalmamış ve üzerinde durulması gerekmeyen bir
düşünceden ibarettir:
“…Kezâlik akl-ı heyûlânî, akl bi’l-meleke, akl bi’l-fiil, akl-ı müstefâd nâmlarıyla tafsil
edilen ukûl-i erba‘a nazariyesinin de bugün taraftarı kalmadığı için bu bahsi de tez
geçmek ihtiyacındayız.” 139
Bâbânzâde dört mertebeli akıl anlayışının niçin taraftarı kalmadığını söylememektedir.
Bunu belki onun devrinde yeni yeni gelişmeye başlayan modern
psikolojinin, klasik felsefedeki nefs tasavvurundan ve bu tasavvurun dayandığı
geleneksel düşünce tarzından bambaşka ve bunlarla esasta uyumsuz teoriler
geliştirmiş ve Ahmed Naim Efendi’nin döneminde bu yeni teorilere henüz esaslı
eleştiriler getirilmemiş olmasına bağlamak mümkündür. Ancak acaba hakikat
yolculuğunda bir kemâl arayışının ifadesi sayılabilecek bu klasik nazariye, günümüz
hukuk felsefesinin tartışılan meselelerinde yeniden aydınlatıcı bir işleve
sahip olabilir mi? Bundan başka, en azından Aristo’ya kadar geri götürülebilecek
137 İbn Emîr el-Hâc, et-Takrîr ve’t-tahbîr, II, 163-164.
138 Abdurrahman Sami Paşa, Rumûzü’l-hikem, İstanbul 1287, 5-6.
139 Fonsegrive, Georges L., İlmünnefs (trc. Bâbânzâde Ahmed Naim), s. 359 (Ahmed Naim’in
dipnotu); İsmail Kara, Bir Felsefe Dili Kurmak, İstanbul 2001, s. 142.