İçindekiler - İlahiyat Fakültesi - Marmara Üniversitesi

Kitâbu’l-Lüm‘a’ya Göre Eşarî’nin Kesb Teorisinin Yeniden İncelenmesi 193
Şimdi artık meselenin rûhuna nüfûz etme zamanı geldi. Yukarıda da ifade
edildiği üzere, Eşarî’ye göre hem iktisâbî hareket, hem de ızdırârî hareket Tanrı
tarafından yaratılır. 33 Birincisinde insan kudrete sahip olduğunu hisseder ve bu
sebeple o, fiil yapmaya mecbûr durumda değildir. Halbuki ikincisinde, o bir
kudrete sahip olmadığını hisseder ve bu sebeple fiilin meydana gelmesine engel
olamaz. İnsan bu farkı, zorunlu bir bilgiyle bilir. Bunu ifade ederken Eşarî, ontolojik
bir tartışmadan fenomenolojik bir tartışmaya intikal eder. Ancak burada,
onun teorisini anlamanın önündeki önemli engellerden biri yatmaktadır. Zirâ
Eşarî, birinin genel fiil teorisinde bekleyeceği üzere, “irâdenin kaynağı” veya
“irâde etme kudretinin kaynağı” gibi insan fiilinin diğer unsurlarını tahlil etmeyi
sürdürmez. O, irâde etme gücünün insanın kendisine mi, yoksa Tanrı’ya mı ait
olduğunu, fiilin meydana gelmesi ânında veya fiil gerçekleşmeden önce onu
Tanrı’nın insan için yaratıp yaratmadığını veya onun insanda mevcut bulunan
bir unsur olup olmadığını bize söylemez. Bununla birlikte Eşarî’ye göre, Tanrı her
şeyi irâde ettiği ve yarattığı için 34 , konuyu inceleyen biri, irâdenin kendisini
olduğu kadar, irâde etme gücünü de Tanrı’nın irâde ettiği ve yarattığı sonucuna
varabilir. Eşarî, irâde etme gücünden bahsetmemesine rağmen, el-Lüma‘’ın 49.,
65. ve 159. paragraflarına göre, Tanrı irâde etmedikçe insanın da irâde edemeyeceği
açıktır. Bu nedenle insan açısından yani onun bilincinden hareketle, onun
kendisini fiil yapmaya özgür olduğunu hissetmesi; fakat ontolojik bakış açısından
insanın kendisinde bulunan irâde etme gücünü ve irâdesini; hem bu irâde etme
gücünün hem de irâdenin, Tanrı tarafından yaratıldığını hissetmesi veya bilmesi
doğrudur. Bunun ışığında Frank’ın: “Kudret insan öznesinde bilincin önsel
(prior) bir özgürlüğüne ve bilinçli tercîhe imâda bulunur” 35 şeklindeki görüşü,
hem özgürlük hem de tercîh Tanrı tarafından yaratılmış olarak anlaşılmadıkça,
savunulabilir bir görüş değildir. Bu nedenle insan özgür olduğunu hisseder, fakat
o gerçekte fiil yapmaya mecbûr edilmiştir. Onun hissi de aynı şekilde Tanrı
tarafından yaratılmıştır. Bunun da ötesinde Eşarî’nin kendisi de “tercîh” ve
“irâde”den söz etmez. Her iki terim de Kelâm’ın daha sonraki safhalarında,
Bâkıllânî’den bu yana, tekrarlanagelmiştir. 36 Şâyet Eşarî, insanın irâde fiilinin de
aynı şekilde Tanrı tarafından yaratılmış olduğunu düşünmemiş olsaydı, kesblerin
sonsuz bir zincir şeklinde devam edeceğini kabul etmeye mecbûr kalırdı. Zirâ bir
irâdenin ortaya çıkmasına neden olan şey, bir başka irâdedir, bu böyle devam
eder ve her bir irâde sırasıyla başka bir kesb fiiline ihtiyaç duyar. 37
33 bk. el-Lüma‘, par. 93-94.
34 bk. el-Lüma‘, par. 49, 65, 159.
35 bk. Frank, “The Structure”, s. 63 ve muhtelif yerlerde.
36 bk. Schwarz, “The Qadi”, s. 249, n. 80-82.
37 bk. Cürcânî, Şerhu’l-Mevâkıf, s. 246. krş. S. Pines ve M. Schwarz, “Yahya b. Adî’s refutation of
the doctrine of acquisition (iktisâb)”, Studia Orientalia Memoriae D. H. Baneth Dedicata, Jerusalem
1979, s. 68, 78-79, 92-94.