İçindekiler - İlahiyat Fakültesi - Marmara Üniversitesi

20 A. Cüneyd Köksal
etmektedir. 57
II. Mütekaddimîn Dönemi Hanefî Fıkıh Düşüncesinde Akıl
1. Debûsî
Hanefî usulcülerinin akıl anlayışları -görebildiğimiz kadarıyla- Debûsî kaynaklıdır.
Debûsî’nin Takvîmü’l-edille’deki akıl tarifinin ve bu kitapla çerçevesi çizilen
fıkıh düşüncesinde aklın oynadığı rol ve icra ettiği fonksiyonun dayandığı fikrî ve
felsefî ilkeler, müellifin el-Emedü’l-aksâ adlı eserinde ortaya konulan insan tasavvurunda
temellerini bulmaktadır. Hanefî usûlüne yön veren büyük bir usûlcü ve
fakih olduğu kadar çok yönlü bir düşünür de olan Debûsî’nin bu eseri şeriat,
hikmet ve tasavvuf arasında kurmuş olduğu özgün irtibat ve insanın mahiyetine
ilişkin geliştirdiği düşüncelerle ve bütün bunları ifade ederken kullandığı edebî
üslupla dikkat çekmektedir. Debûsî’nin akıl tasavvurunu, onun genel insan
tasavvurundan bağımsız düşünmek mümkün olmadığı için meseleyi bu umumi
perspektiften hareketle ele almak mecburiyetindeyiz.
Debûsî’ye göre insanda dört temel unsur vardır: Ruh, nefs, kalp ve baş. İnsanın
cisim olan bedeni raiyyedir, bu tebaa üzerinde hükmeden iki emîr bulunmaktadır.
Ruh Allah katından, nefs ise dünya tarafından gelen birer emîrdir. Sırasıyla
kalp ve baş ise bu iki emîrin vezirleridir. Nefs, veziri olan başın duyuları kullanması
vasıtasıyla bedene dünyevî arzularını tatmin etmeye yönelik emreder ve
yasaklar. Ruh ise veziri olan kalbin aklı kullanması sayesinde ahirete yönelik emir
ve nehiylerde bulunur. Kalp, akıl nuruyla nazar eder. Akıl göze nispetle alev
gibidir. Kalbin nazarı, gaib olan hususlarda teemmül etmek demektir. Bu iki vezir
arasında bir anlaşma vardır. Zira kalp gözünün idraki akıl ile, bu gözün kıvâmı
başta bulunan beyin iledir. Kalp fitil, akıl alev, beyin yağ gibidir. Bu iki emîrden
hangisi galebe çalsa vezirler onun olur. 58
Debûsî’nin tasavvufî ve felsefî unsurlar yanında birçok özgün katkılar da taşıdığı
görülen insan tasavvurunda, ruh-kalp-akıl üçlüsüne mukabil nefs-baş (beyin)-duyular
üçlüsü bulunmakta, bu gruplardan ilki ebedî ilkelere ve ahiret
hayatına yönelik iken, ikincisi geçici dünya hayatının gereklilik ve arzularına
teveccüh etmektedir. Buna göre Debûsî’de akıl kavramının zâhirin ardındaki
bâtını, geçicinin ötesindeki kalıcıyı, insanın bu dünyada bulunuşunun gayesini ve
Yaratıcısının emir ve yasaklarını idrak eden bir yeti olduğunu söylemek mümkün
görünmektedir. İnsanın gündelik ihtiyaçlarını ve dünyevî arzularını temin etmeye,
varlığını tehdit eden unsurları gidermeye yönelik düşünme ve hesaplamaların
57 Taşköprîzade, Mevsûatü mustalahâti Miftâhi’s-saâde ve misbâhi’s-siyâde fî Mevzûâti’l-ulûm, 51;
Kınalızade Ali Efendi, Ahlâk-ı Alâî, (nşr. Mustafa Koç, İstanbul 2007), s. 455; Mestcizade, el-
Mesâik fi’l-Hilâfiyyât, s. 47.
58 Debûsî, el-Emedü’l-aksâ (yazma, Süleymaniye-Şehid Ali Paşa 1459), 18a-19b.