İçindekiler - İlahiyat Fakültesi - Marmara Üniversitesi

Hanefî Fıkıh Düşüncesinde Akıl Kavramı ve Dört Mertebeli Akıl Anlayışı 39
Sadruşşeria, Hanefîlerin akıl tarifinde geçen “duyu algılarının sona erdiği noktada
başlayan” ibaresini açıklarken, bu tarife göre duyuların idrakinin bir başlangıcı
ve bir nihayeti olması gerektiğini, duyu algısının nihayet bulduğu noktada
akletmenin başladığını ifade eder. Duyu algıları beş zâhirî duyudan birinde başlar,
bâtınî duyularda nihayet bulur. Sadruşşeria duyu algısından akletmeye giden yolu
şöyle açıklar:
“Duyuların idrakinin başlangıcı, mahsüslerin beş [zâhirî] duyunun birinde irtisam
etmesidir. Nihayeti ise mahsüslerin bâtınî duyularda irtisam etmesidir. Meşhur
görüşe göre bâtınî duyular beş tanedir: 1. Hiss-i müşterek. Beynin ön tarafında yer
alır, mahsüslerin suretleri bunda irtisam eder. 2. Sonra hayal gelir, bu hiss-i müşterekin
deposudur. 3. Sonra vehim gelir, bu beynin arka tarafındadır, cüz’î mânalar
bunda irtisam eder. 4. Bundan sonra hafıza gelir, bu da vehmin deposudur. 5. Sonra
müfekkiredir ki beynin ortasındadır, her iki taraftan [hiss-i müşterek ve vehm]
idrak edilenleri alır ve bunlar üzerinde tasarrufta bulunur, bunları birbiriyle terkip
eder. Buna muhayyile de denir. Duyuların idrakinin nihâî aşaması budur. Bu tamam
olduğunda insan nefsi müfekkireden bazı bilgileri çekip alır, bu ameliye ise
nefsin, aklın aydınlatması vasıtasıyla tasarrufta bulunuşunun ilk aşamasıdır. Ve
işte zikrettiğimiz üzere bu tasarrufun dört mertebesi vardır.” 121
Sadruşşeria Hanefîlerin akıl tarifinde kastedilen aklın muhtemel olduğu
mânaları analiz eder. Birinci ihtimale göre burada akıldan, bazı rivayetlerde ilk
yaratılan şey olduğu ifade edilen cevherin kastedilmiş olması mümkündür. Böyle
kabul edildiği takdirde “nur”dan murad “münevvir” (nurlandırıcı, aydınlatıcı)
olur. Müellif bu yorumu pekiştirmek için Nur âyetindeki “Allah göklerin ve yerin
nurudur” ibaresindeki nurun da böyle tefsir edildiğini belirtir. Teftâzânî, Sadruşşeria’nın
bu yorumunu eleştirir ve şu cümleleri yazar: “Bu ihtimalin doğrudan ne
kadar uzak olduğu kapalı değildir. Çünkü onlar [Hanefî meşayihi; Debûsî, Serahsî
ve Pezdevî] aklı râvînin ve mükellefin sıfatı kılmışlar, daha sonra da bu
şekilde tefsir etmişlerdir.” 122 Buna göre Teftâzânî, Hanefî usûlcülerin eserlerinde
râvînin ve mükellefin sıfatı olması bakımından ele alınan aklın, kozmik bir
cevher anlamında tevil edilmesinin mümkün olmadığını ifade etmiş olmaktadır.
Kadı Burhaneddin Telvih üzerine kaleme aldığı haşiyesinde Teftâzânî’ye katılmamaktadır,
zira Tavzih müellifinin akıl tarifine dair izahatı yalnız cevher yorumuna
değil, bu cevherden taşan eser anlamına da şâmildir. Böyle olunca, sözkonusu
cevherin eseri olan nurun hem râvînin, hem de mükellefin vasfı olarak
kabul edilmesinde herhangi bir beis yoktur. 123 Teftâzânî de Sadruşşeria’nın
muhtemel gördüğü ikinci anlamı, bu sözü edilen cevherden taşarak insan nefsini
etkileyen eser anlamını uygun görmekte ve bu anlamı filozofların faal akıl anla-
121 Sadruşşeria, Tavzih, II, 341-343.
122 Tavzih-Telvih, II, 339.
123 Kadı Burhaneddin, Tercîhu’t-Tavzîh: Emine Nurefşan Dinç, Kadı Burhaneddin’in Tercîhu’t-
Tavzîh İsimli Eserinin Tahkiki ve Değerlendirilmesi (Doktora tezi), İstanbul 2009, s. 549.