İçindekiler - İlahiyat Fakültesi - Marmara Üniversitesi

M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Dergisi
40 (2011/1), 5-44
Hanefî Fıkıh Düşüncesinde
Akıl Kavramı ve Dört Mertebeli Akıl Anlayışı *
Dr. A. Cüneyd KÖKSAL **
Özet
İslâm düşünce muhitinde akıl hakkında geliştirilen kelâmî, felsefî ve tasavvufî düşüncelerin, Hanefî
usûlcülerin akıl tasavvuru üzerinde etkili olduğu söylenebilir. Hanefî usûlünün kurucu isimlerinden
Debûsî’nin yaptığı akıl tarifi, Serahsî ve Pezdevî tarafından revize edilerek benimsenmiş ve
bu haliyle Hanefî literatürünü etkilemiştir. Sonraki dönem Hanefî âlimleri, filozoflar tarafından
geliştirilen dört mertebeli akıl anlayışı ile ilk devir Hanefî usulcülerinin akıl tasavvurunu birleştirerek
fıkıh usulü tarihinde önemli bir sentez gerçekleştirmişlerdir.
Anahtar Kelimeler: Akıl, akıl mertebeleri, mükellefiyet, akl bi’l-meleke, Debûsî, Serahsî, Pezdevî,
Sadruşşeria.
Abstract
The ideas about intellect developed by the Muslim theologians (mutakallimun), philosophers and
the Sufis had an impact on the conception of Hanafite legal theorists of the intellect. The definition
of the intellect (‘aql) put forth by one of the early founding figures of Hanafi legal theory
(usul al-fiqh), Abu Zayd ad-Dabusi was adopted and advanced by two classical authorities of this
tradition, namely as-Sarakhsi and al-Pazdawi. Their formulation of the definition of intellect
heavily affected post-classical Hanafi ideas as presented in the genre of usul al-fiqh. The scholars
who came after as-Sarakhsi and al-Pazdawi however made a synthesis between the idea of the
stages of intellect as developed by the Muslim philosophical tradition and the definition of intellect
by the classical Hanafi legal theorists.
Key Words: Intellect, stages of intellect, obligation, intellect in habitu, Dabusi, Sarakhsi, Pazdawi,
Sadr al-Shari‘a.
Giriş
Akıl İslâm düşünce tarihinde yoğun bir şekilde incelenen ve tartışılan kavramlar
arasında yer alır. İnsanı diğer canlılardan ayıran temel nitelik olarak aklın
neyi ne kadar idrak edebileceği ve zihinle dış dünya arasındaki ilişki, bütün bir
teorik düşüncenin zeminini oluşturan en temel konular arasındadır. İslâm düşüncesi
söz konusu olduğunda, akılla ilgili felsefe ve kelâm sahalarındaki düşünce
ve tartışmalar, nasları anlama ve bunlardan hüküm çıkarma yöntemini gaye
edinen fıkıh usûlü literatürünün özellikle muahhar dönemindeki örneklerinde,
bilhassa akılla yakından alâkalı hüsn-kubh, mükellefiyet, rivayeti kabul edilen
* Bu makaledeki katkılarından dolayı Prof. Dr. Ali Bardakoğlu, Prof. Dr. Recep Şentürk, Prof. Dr.
Murteza Bedir, Maşuk Yamaç ve Necmettin Kızılkaya’ya müteşekkirim.
** İslâm Hukuku, İSAR.