6. Arkeometri Sonuçları Toplantısı [1990] - Kültür ve Turizm Bakanlığı

Okuçlarınm bileşiminde yer alan Pb, Zn, Cu, Au, As, Cr, Ni gibielementler, ergitme işleminin, bakır ve altın elde etmek amacıyla yapıldığmaişaret etmektedir. Okuçlarında saptanan Cr ve Ni elementleri geneJlikleofiyolitlere bağlı bakırlı pirit cevherleriyle ilgilidir. Zn ve As elementlerininise, özellikle Doğu Karadeniz ve İran'daki kompleks sülfürlü cevherler ileilişkili olduğu kanaatindeyiz. Dolayısıyla eserlerde kullanılan cevherlerinDoğu Karadeniz ve Güneydoğu Anadolu'da yeralan cevherlerin izlerinitaşıdığı söylenilebilirôv'.Anadolu'da M.Ö. 2000'den beri demir üretiminin varlığuıdan sözedilmekte ve ilk demir öğelerinin, muhtemelen bakır veya kurşun izabesisırasında yan ürün olarak elde edildiği öne sürülmektedir", Bilindiğiüzere, bakır veya kurşun cevherine demir oksit f1aks olarak katıldığındaFayalit (2 FeO. Si0 2 ) tipi curuf oluşmaktadır. Demirin ergime noktasıIS40'C olmasına rağınen, demir oksit 800'C de redüklenebilmektedir.Ancak, cevher saf olmadığından, katı halde redüklenerek elde edilen demir,sünger veya parçalar (bloom) halinde demirle curufun karışımı şeklindeüretilir. Curufun sıvı halinde yapıdan uzaklaşabilmesi için bileşimine bağlıolarak sıcaklığın JJSO'C'nin üzerine çıkartılması gerekir. Demirin yapısındayer alan curuf yeniden ısıtma ve dövme işlemleri sonucu tedricen yapıdanuzaklaşır. Demir, aşağıdaki reaksiyona göre;Fe203 + 3CO ...., 2Fe + 3C0 2kolayca bakır ergitıne f'ırınmdan elde edilebilir. Karbon monoksit, odunkömürünün kısmen yanması sonucu oluşur. Bu yöntemle elde edilen demirinyapısı karbon miktarı açısından heterojen olup bir miktar da fosfor içerir.Fosfor, cevherden ve kullanılan yakıtdan gelmektedir. Hematit cevherleriönemli miktarda fosfor içermektedir. Fosfor, ergitme koşullarına bağlıolarak hem ergimiş metale hem de curufa geçmektedir. Cevlıerdeki diğerbazı elementler örneğin, manganez tamamen curufa geçer ve bu nedenlekullanılan cevher hakkında önemli ipucu sağlar. Silis, kalsiyum oksit, alüminagibi diğer gang mineraller ergitme esnasında demirle birleşerek curufoluşturur. Demir içersinde yer alan kalıntı curuf, cevherle ilgili izler taşıdığından,buluntunun analizinin yanısıra, curufla ilgili kimyasal ve minerolojikanalizler araştırıcılara ışık tutmaktadır'', Bloomery prosesindecurufun yapısı esas olarak fayalit olup değişik oranlarda wüstit (FeO) vecamsı matriks içerir. Curufta, alkalilerin bulunması, Si-O-Si bağlarınınparçalanmasına sebeb olur ve viskozite düşer". Bu nedenle, kalmtı curuffazında fosforun yanısıra, potasyumun yer alması, demirin sıcakta işlenebilirliliközelliğini geliştirici yönde etki etmektedir.101