Eyvindur 2013

44 EYVINDUR • DESEMBER 2013
Út og ofan frá bænum heitir Sigtúnamóar allstór fláki, sem
nú er ræktað land. Svarðargrafir eru beint vestur frá bænum alllangt
niður frá, skammt frá merkjunum. Þar er Svarðarholt.
Sunnan túns er Suðurengi að Borgarhólsmerkjum. Gerði heitir
sunnan við Sigtúnalækinn. Hesthúsvöllur er utan við bæinn.
Ofan við hann var ákaflega krappur grasmór, sem hét Kvíamór,
nú tún.
Ofan við tún heitir allstórt svæði Sigtúnamýrar. Nær það upp
undir Skriður neðan fjallsins. Grundir nokkrar á norðurmerkjunum
efra heita Hvítubalar. Þar er og Torfholt.
Engjateigur einn heitir Soffíupartur. Hann er neðst í Suðurengi,
kenndur við gamla konu, sem heyjaði þar, ein síns liðs.
Þá er komið að fjallinu, sem oft er nefnt Sigtúnafjall innan
landamerkja þessarar jarðar. Heitir þar syðst Syðri-Stekkjartunga
frá Smáragili að Bæjarlækjargili og upp að klettum fjallsins.
Grasfláki uppi í henni ofarlega og sunnarlega heitir Torfa.
Saurbæjarhreppur
Jórunnarstaðir
Merkin milli Jórunnarstaða og Leynings eru í Ytra-Básgili niður
við Eyjafjarðará. Út frá Básgilinu er Suðurengið. Básarnir eru
upp undan Básgilinu, og liggja merkin um Mið-Básinn. Mið-Báshóllinn
er norðan við Mið-Bás. Þá kemur Yzti-Bás og Yzti-Báshóll.
Selgilið er norðan undir Yzta-Báshólnum. Utan við Selgilið
eru tóftarbrot, sennilega seltóftir. Kinnungurinn er neðan við
Ysta-Bás. Út og fram af Selgilinu er Himneskibollinn og Himneskabollahóll
norðan hans.
Ártún
Næst ánni: Undirmór, Hvammar, Bakki, Eyrar, Sandur, sem hét
áður Sauðhúsmór, þá er Krappimór og yzt Stóruskriðufótur.
Ofar eru þessi örnefni, talin frá suðri til norðurs: Mór, Fit, Kot,
Hæð, Stekkjarskriða, og ofan Hvamma er Hvammabrekka,
Túnið (hið gamla tún á Skáldstöðum), Bæjarskriða, Grundir,
Stóruskriðulaut og Stóraskriða.
Skáldstaðir
Um nafnið Kot skal það tekið fram, að þar er sagt að hafi verið
býli, og sást þar glögglega fyrir garði, sem umlukti um þrjár dagsláttur
lands, einnig nokkrar húsatóftir, áður en landið var brotið.
Mun þetta kot hafa verið fyrir sunnan eða sunnan og neðan við
Skáldstaði.
Ofan við þá staði er áður voru nefndir, skal enn talið, sunnan
frá: Enni, Efri- og Neðri- Háaskriða á merkjunum, Kinnungur,
Kinnungalækur, Stekkur, Stekkjarlág, Stekkjargil og
Stekkjarrimi, sem er sunnan við Stekkjargilið en norðan við er
Arnþórulágarrimi.
Út og fram af Ártúni er vað á ánni, sem Gantrésvað er kallað
og Skáldstaðavað af Skáldstaðabakka.
Kolgrímastaðir
Upp undan bænum er Bæjarhóllinn og Ytra-Bæjargil norðan
hans. Fjárhúsin stóðu þá utan við Bæjarlækinn, norðan bæjarins.
Um páskana, þ.e. annan páskadag 1919, féll snjóflóð á fjárhúsin,
sem tók sig upp í Bæjarlæksgilinu. Tók það fjárhúsin og
drap um 40 ær, en fáar sluppu lifandi. Voru húsin ekki byggð þar
aftur.
Utan og ofan við túnið, utan Stóragils, er Bláaskriðan. Þjóðvegurinn
liggur gegnum túnið og norður Höllin.
Séð yfir á austurbakkann og inn í Þverárdal.
Gullbrekka
Í jarðabók Árna og Páls segir, að hreppurinn hafi kallast Gullbrekkuhreppur
eða Gullhreppur fyrr á tímum. Má vera, að það
hafi verið fremri hlutinn af Saurbæjarhreppi.
Á bænum var bænahús eða hálfkirkja og stóð hún fram á 18.
öld, eða til bólunnar. Yzt á bæjarhlaðinu eða út og fram af því var
hóll, sem Kirkjuhóll hét. Hefur kirkjan sennilega staðið þar.
Skammt norðan við bæinn fellur Gilsáin í samnefndu gili. Stutt
fyrir sunnan gilið og utan og ofan við bæinn er hóll, sem Helguhóll
heitir. Þar er sagt, að kona, er Helga hét, hafi verið grafin, og
dregur hóllinn nafn af því. Skammt sunnan við hólinn eru steinar
miklir, sem Klappir kallast. Fyrir ofan þær er Olnboginn. Hann
dregur nafn af því, að þar breytir Gilsáin um stefnu, þar sem hún
kemur sunnan dalinn og beygir til austurs um Olnbogann. Fyrir
sunnan Klappirnar er flötur, er Hjalli heitir, en Mýrarhjallinn
er neðan við. Þar fyrir sunnan og neðan er Háaleiti. Í kringum
Háaleiti eru Háaleitismóar. Utan og neðan við er Fjárréttin,
sem einnig var Stekkurinn og þar niður undan eru Grænutóftir.
Þar er talið að hafi verið bær til forna og sjást þar enn tóftarbrot.
Munnmæli herma að býli þetta hafi heitið Gulltunga. Eitt sinn
féll skriða á bæinn. Fórst þar bóndinn og fannst hendin af honum
síðar. Sagt er, að bærinn hafi þá verið byggður aftur.
Utan og neðan við túnið er steinn, er Prófastur heitir, en
nokkru utar er Vatnsstokkur. Hann hefur verið hlaðinn upp til
að veita vatni úr Gilsánni.
Gilsá
Fyrir ofan alla bæi frá Gilsárgili og út og upp að Djúpadalsá virðist
hafa verið garður til forna, sennilega vörzlugarður. Sjást þess
enn merki á stöku stað, nema þar sem skriður hafa fallið og þar
sem jarðvegur er linur og deiglendur, þar er hann siginn í jörð eða
horfinn með öllu.
Tvö eyðibýli eru í landi Gilsár. Annað var Litla-Gilsá. Hefur
það annaðhvort verið þar sem Gerðið er nú, sem hefur verið fjárhús
um langan aldur, eða sunnan og neðan við Gerðið, skammt
frá gilinu, en þar hafa til skamms tíma verið tóftarbrot nokkur.
Hallazt fleiri að því, að bærinn hafi verið þar. Býli þetta fór í eyði
1632.
Steinagerðishæð er utan og ofan við túnið. Sunnan til á hæðinni
var býlið Steinagerði, er lagðist í eyði um 1707 eða 1708, að
líkindum vegna skriðufalla úr fjallinu.
Fyrir utan og framan Steinagerðishæð er djúp laut upp og ofan,
er nefnizt Djúpalaut. Í henni er Dýið, uppsprettulind, er aldrei
þornar.