Önsöz - turan-sam

IX əsrdə Azərbaycan xalqının azadlıq mübarizəsi və Abbasilər xilafətinin
tənəzzülündə onun rolu
VII yüzilliyin ortalarında Ərəbistan yarımadasında meydana gəlmiş ərəb xilafəti çox çəkmədi
ki, İranda Sasaniləri, Suriya və Misirdə Bizans ordularını məğlub edib, həmin ölkələri öz
tərkibinə qatdı. Böyük bir ərazini hakimiyyət altına almış xilafət öz ordularını bir tərəfdən,
Orta Asiya, Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstana, digər bir tərəfdən isə Şimali Afrikaya
hücum etməyə göndərirdi.
Təqribən 638-ci ildən başlayaraq VIII əsrin II rübünə qədər xilafət ordularının Azərbaycana
etdikləri hücumlar xilafət üçün əsaslı bir nəticə verə bilmədi. Bütün bu hücumlar quldur
basqınlarını xatırladırdı ki, nəticədə Azərbaycanın şəhər və kəndləri talan edilir, dağıdılır və
yandırılırdı. Azərbaycanlılar tez-tez üsyan edir xilafət alaylarını dağıdır, tabe olmurdular.
Yalnız özünün möhkəmliyini hiss edən və artıq Orta Asiyanın bir hissəsini, Şimali Afrikanı və
İspaniyanı zəbt etmiş Əməvilər xilafəti VIII əsrin 30-cu illərində, böyük iqtisadi və hərbi
əhəmiyyəti olan Azərbaycanı tam işğal etmək üçün 150 minlik bir ordu göndərdi. Bu vaxtdan
etibarən Azərbaycan Əməvilər xilafətinin tərkibinə daxil oldu. Lakin Azərbaycanda yadelli
işğalçılara qarşı tez-tez qalxan ixtişaş və üsyanlar bir-birini əvəz edirdi.
IX əsrin əvvəllərində Abbasilər xilafətinə qarşı baş qaldıran üsyanlar getdikcə qüvvətlənirdi.
Bunların içərisində xürrəmilər üsyanı daha da yüksəlməyə, böyüməyə başladı. Onların
qüvvətli dəstələrindən birinin başçısı Cavidan öldükdən (815-ci il) sonra onun yerinə Babək
keçdi. XIX əsr alman şərqşünası A.Müller bu haqda göstərir: “Qüvvətli və xilafətə qarşı
qiyama həmişə hazır olan dağlılar /Azərbaycanlılar-Ə.Ə./ arasında Babək özünə tezliklə çoxlu
tərəfdar tapdı”.
Xürrəmilərin üsyanı get-gedə böyüyərək, daha da genişlənib, Azərbaycan xalqının yadelli
işğalçılara qarşı azadlıq müharibəsinə çevrildi.
815/816-cı illərdən başlayaraq Azərbaycanda yenidən əzəmətli bir şəkildə özünü göstərən
xürrəmilər hərəkatı xilafət üçün hər şeydən qorxulu idi. 21 il davam edən bu azadlıq
mübarizəsi Abbasilər xilafətinin dayaqlarını sarsıdıb, onun tənəzzülünü, sürətləndirdi və
süqutunu yaxınlaşdırdı. Belə ki, xilafət əvvəlki qüdrətini itirib, bir daha özünü düzəldə bilmədi.
Azərbaycana səyahət etmiş və xürrəmilərin müharibə apardığı yerlərdə olmuş X əsr ərəb
tarixçisi Məsudi “ət-Tənbih və əl-əşraf” əsərində qeyd edir ki, Abbasilər xilafəti xürrəmilərə
qarşı müharibələrdə 500 mindən artıq əsgər itirmişdi.
Demək olar ki, istər Əməvilər /661-750/ və istərsə də Abbasilər /750-1258/ xilafəti hər hansı
bir dövlətlə apardığı müharibədə bir bu qədər itki verməmişdi. Orta əsr tarixçilərinin dili ilə
desək, Abbasilər xilafətində silah götürəcək əsgər qalmamışdı. Odur ki, Xəlifə Mutəsim /833-
842/ sonuncu dəfə xürrəmilərə qarşı göndərilmiş xilafət ordusunun əsasını, Orta Asiyanın
dağlıq yerlərindən olan türklərin hesabına düzəldə bildi. Pulla tutulmuş bu seçmə türk alayları
onun ordusunun özəyini təşkil edirdi və xürrəmilərin məğlub edilməsində bu alaylar əsas rol
oynadılar.