You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Dediyimiz kimi elmin tarixi təkcə xalqların, mədəniyyətlərin tarixi olmaqda qalmayır, o eyni<br />
zamanda elmi idrakın, elmi ideyaların tarixidir. Bugün nisbilik nəzəriyyəsinin böyük mövqeyi<br />
və əhəmiyyəti elm aləminə aydındır. Onun yaranma tarixinə ötərgi bir baxışla elmi ideyaların<br />
tarixinin öyrənilməsinin nə qədər qaçılmaz olduğunu görürük.<br />
Eynşteyn nisbilik nəzəriyyəsini yaradarkən özünəqədərki alimlərin məkan və zaman haqqında<br />
fikirlərini öyrənmiş, 1905-ci ildə nisbilik nəzəriyyəsinin ilkin mərhələsini - xüsusi nisbilik<br />
nəzəriyyəsini yaratmışdır. Sonra o, bu nəzəriyyənin tam olmadığını görüb, bir daha elmi<br />
fikirlər tarixinə müraciət etməli olmuş, o haqda təkcə fizikaçılar və riyaziyyatçıların deyil,<br />
filosofların da fikirlərini öyrənmişdir. Bəlli olduğu kimi məkan və zaman haqqında təlimlər<br />
qədim Yunanıstandan başlamış, orta yüzillər Şərqində geniş yayılaraq böyük təkamül yolu<br />
keçmiş və Avropaya adlamışdır. Şərqdə nəhəng alimlər - Fərabi, Biruni, İbn Sina, Bəhmənyar,<br />
Nəsirəddin Tusi və başqaları öz əsərlərində məkan - zaman /harda, nə vaxt/ probleminə<br />
toxunmuş, iri əsərlərinin həm fizika, həm də metafizika bölmələrində bu bəhsə yer ayırmış,<br />
bəziləri ona ayrıca risalələr həsr etmişdir.<br />
Məkan və zaman vəhdəti məsələsi haqqında klassik Şərq təlimlərinin Eynşteynə necə təsir<br />
etdiyini biz araşdırmamışıq, ancaq bəzi tədqiqatçılar Nəsirəddin Tusinin fikirləri ilə Eynşteynin<br />
təlimi arasında yaxınlıq olduğunu qeyd edirlər. Bizcə bu məsələni ayrıca araşdırmaq gərəkdir.<br />
Ancaq, biz tam başqa bir maraqlı məsələni burda göstərmək istəyirik. Belə ki, Kopernikin<br />
günəş-mərkəz /helyosentrik/ nəzəriyyəsini astronomiya elmində inqilab sayırdılar və sayırlar.<br />
Görkəmli Xarəzm - türk alimi dahi Biruni XI əsrdə bir sıra əsərlərində yerin hərəkət<br />
etməsindən dönə-dönə danışmış və istər-istəməz bu sual doğmuşdur ki, bəs yer nəyin<br />
ətrafında fırlanır<br />
Günəşi mərkəz götürmüş, məkan-zaman təsəvvürünü araşdırmış, belə bir nəticəyə gəlmişdir<br />
ki, istər günəşin, istərsə də yerin mərkəz götürülməsi astronomik tədqiqatların dəqiqliyinə heç<br />
bir xələl gətirmir! Elə buna görə də Biruni astronomik tədqiqlərini Ptolomeyin yer-mərkəz<br />
/geosentrik/ nəzəriyyəsi əsasında davam etdirməyi və min ildən bəri formalaşmış elmi<br />
ənənəni saxlamağı üstün tutmuşdur. Açığını desək, on beş il bundan qabaq bu məsələ ilə<br />
tanış olanda məndə qəribə suallar yaranmışdı: Bu nə cür olur Bəs Kopernikin astronomiya<br />
elmindəki inqilabı nə deməkdir Bəs Qaliley Bəs Cordona Bruno Bəs Helyosentrik nəzəriyyə<br />
ətrafında Avropada yüz illərlə gedən mübarizə, çaxnaşma nə demək imiş<br />
İki il bundan qabaq öyrəndim ki, Eynşteyn ümumi nisbilik nəzəriyyəsini yaradarkən belə bir<br />
nəticəyə gəlmişdir ki, Ptolomeyin geosentrik sistemi ilə Kopernikin Helyosentrik sistemi eyni<br />
hüquqludur! Onda istər-istəməz bu nəticəyə gəlirik ki, Kopernik, Qaliley və b. astronomiya<br />
elmində inqilab, ya da çevriliş yaratmamış, sadəcə olaraq islahat, müsbət dəyişiklik<br />
aparmışlar. /Eynşteyn heç bunu da qəbul etmir/. Onu da deyim ki, astronomiya elminin<br />
tarixində baş verən yenilik, təkamül, çevriliş və başqa məsələləri araşdırmaqda mənim elə bir<br />
səriştəm yoxdur. Ancaq, elmin ümumi tarixi ilə məşğul olan hər bir adam Biruni ilə<br />
Eynşteynin geosentrik və helyosentrik sistemlərə münasibətinin eyni olduğunu açıq görə<br />
bilər! Sözsüz ki, Biruni nisbilik nəzəriyyəsi yaratmamışdır. Ancaq iki böyük dahinin bir-birindən<br />
doqquz yüz ilə yaxın bir zaman fərqində eyni elmi nəticəyə müxtəlif yollarla gəlib çıxması və<br />
onların öyrənilməsi elmin bugünü və sabahı üçün həm maraqlı, həm də gərəklidir.
Change language