Önsöz - turan-sam

Azərbaycan elminin tarixindən
Elmi münasibətlərdə xəsislik cinayət və günahdan da pisdir.
Biruni
“Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetinin üçüncü nömrəsində (16 yanvar, 1987-ci il) prof.
A.Rzayevin “Elmin tarixi - xalqın tarixidir” adlı məqaləsi çap edilmişdir. Elə bu başdan deyək
ki, müəllifin dediklərinə, arzu və təkliflərə heç bir söz ola bilməz.
Sözsüzdür ki, Azərbaycan elminin tarixi məsələsi adi məsələlərdən deyil! Bəs necə olmuşdur
ki, bu cür çox görkəmli məsələ alimlərmizin, elmi ictimaiyyətimizin gözündən “yayınmışdır”,
bu məsələyə münasibət necə olmuşdur İlk öncə elm tarixindən başlayaq: belə ki,
respublikamızda nəinki Azərbaycan elminin, hətta dünya elminin tarixi ilə ayrıca məşğul olan
bir müəssisə və təşkilat son aylaradək yox idi. Ümumiyyətlə elmi araşdırmalarda, əsərlərdə,
mətbuatda, elmi jurnallarda, radio və televiziya verilişlərində “elm tarixi” sözünə rast gəlmək
olmur. Bəlkə elə bunun nəticəsidir ki, (bəraət qazandırmaq olmaz) Azərbaycan Sovet
Ensiklopediyasına da “elm tarixi” anlayışı düşməyib, Azərbaycan elmi anlayışına, ya da deyək
sözün özünə, yalnız sovet dövrü elmimizdən danışılanda tuş gəlirik. Ara-sıra belə sorğular da
olur ki, ayrıca Azərbaycan elmi olubmu, bunu necə başa düşək
Açıq-aydındır ki, elm mədəniyyətin ayrılmaz bir bölməsidir. Ancaq elm mədəniyyətin o biri
bölmələrindən başdan-başa seçilir. Elmsiz mədəniyyət, mədəniyyətsiz elm ağla sığışmır.
Mədəniyyət milli olduğu kimi, elm də milli olur. Çin elmi, hind elmi, ərəb elmi, türk elmi
olduğu kimi, Azərbaycan elmi də olmuş və vardır. Ancaq çox əfsus ki, bugünkü Azərbaycan
elmi dünya elminin tarixinə qayğısız, etinasız yanaşdığı kimi, öz tarixinə də yabançı kimi baxır.
Deyə bilərlər ki, bəlkə düz deyil, heç də yox. Elmin öz tarixini öyrənməsi onun ana vəzifəsidir,
bu günü ilə ayrılmazdır.
Elm insanın təbiətdən aldığı bütöv bir ideyadır, bu ideya birgə varlıqdır. Heç də yersiz deyil ki,
yeni dünyanın ən nəhəng alimləri, o cümlədən Hegel, Kant, Eynşteyn, Max, Puankare,
C.Bernal və başqaları elmin tarixi ilə ciddi məşğul olmuş, onu öyrənməyin qaçılmaz olduğunu
söyləmişlər.
Bəs elmin tarixini öyrənərkən əsas nə göz önünə alınır
1) Elmin yarandığı ictimai, iqtisadi və mədəni mühit; 2) Elmin yaradıcılarının həyat və
fəaliyyəti; 3) Elmi əks etdirən bütün əsərlər və tarixi sənədlər; 4) Elmin fəlsəfi, məntiqi
bağlılığı, ardıcıllığı və vərəsəliyi; 5) Elmi idrakın və ideyaların tarixi. Bunlar nə üçün öyrənilir
Bu suala XX yüzilin görkəmli elm tarixçilərindən Con Bernalın sözləri ilə belə cavab vermək
olar: “Əgər keçmişin dərsləri yaxşı mənimsənilmişsə, deməli elmdə daha iti və daha etibarlı
tərəqqi qazanılacaqdır”.
Dediyimiz kimi, elm bəşəriyyətin varlıqdan qazandığı elə gerçək ideyalar toplusudur ki,
cəmiyyətin gələcəyə doğru yol seçməsində, bütün həyatını tənzimləməsində bundan yararlı
vəsaiti hələlik yoxdur. Elmi düşüncələr, elmi ideyalar tarixini öyrənmək elmin bugününə nələr