Önsöz - turan-sam

XIII yüzilliyin I yarısında Marağa Akademiyasının yaranması Azərbaycan elminin orta əsrlər
tarixində bir zirvə idi. Nəsirəddin Tusinin başçılıq etdiyi bu Akademiya dünya elminin gələcək
inkişafına böyük təsir göstərmişdi.
Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, orta əsr Azərbaycan elminin, xüsusən də dəqiq elmlərin yalnız
bu dövrünə aid tarixini mərhum Həmid Məmmədbəyli diqqətəlayiq araşdırmışdı. Nə yazıq ki,
hər şeyi təkbaşına və çox çətinliklə etmişdir.
Nəsirəddin Tusinin fəlsəfə əsərləri, “Elxan zici”, astronomiya, riyaziyyat və triqonometriyaya
aid əsərlərinin Avropada müasir elmin inkişafında böyük rolu olmuşdur.
XV-XVII yüzillərdə Azərbaycanda Bəhaəddin Amili, Sədrəddin Şirazi, Rəcəbəli Təbrizi, Yusif
Qarabaği, Məhəmməd Baqir kimi məşhur alimlər yetişmişdi. Bununla bərabər həmin əsrlərdə
yüzdən çox azərbaycanlı alim Osmanlı dövlətində çalışmış, məktəb və mədrəsə açmışdırlar.
Bunların içərisində Məhəmməd Əmin Şirvani ayrıca seçilir.
Məhəmməd Əmin İstanbulda sultan I Əhmədin öz adına tikdirdiyi mədrəsənin (bugünkü
anlayışla universitetin) müdiri olmuş, elmlərin ümumi ensiklopediyası sayılan “Xaqan
faydaları” əsərini sultanın adına yazmışdır. Qaynaqlar göstərir ki, Məhəmməd Əminin
mühazirələrinə başqa yerlərdən alimlər gəlib qulaq asar, ondan öyrənərdilər. Bəzən onun
mühazirələrində 300-ə qədər adam toplaşardı.
XIII yüzildə Azərbaycan tarixində çox böyük siyasi və mədəni dəyişmələr baş vermişdir.
Azərbaycan xalqının tarixində yeni siyasi-dövlətçilik ənənəsi yaradan və böyük mədəni irs
qoyan Azərbaycan Atabəyləri dövləti (1136-1225) tarix səhnəsindən çıxmış, görkəmli
sərkərdə və dövlət xadimi Cəlaləddin Xarəzmşah Güney Qafqazı bir müddət çalxalamış, sonda
1231-ci ildə o da öz yerini Qızıl Orda xanlarına təslim etməyə məcbur olmuşdur.
Azərbaycan 1231-1256-cı illərdə Monqol-tatarların dördüncü ulusuna daxil edildi. 1256-57-ci
illərdə Hülakü Yaxın Şərqdə beşinci ulusu yaratdı. Azərbaycan beşinci ulusun mərkəzinə
çevrildi.
İlxan (Elxan) dövləti adlanan beşinci ulus Azərbaycan tarixində görkəmli rol oynamış,
Azərbaycan-türk etnosunun yenidən təmərküzləşməsinə güclü müsbət təsir göstərmişdi.
Məhz bu dövrdə Azərbaycan bütün Yaxın Şərqdə elm-mədəniyyət mərkəzinə çevrilmiş orta
çağın tanınmış ərəb tarixçisi İbn Xəldunun sözləri ilə desək, Marağa “elmin Məkkə”si
olmuşdur. Azərbaycan mədəniyyət və elminin orta əsrlər tarixinə baxsaq, onun ən yüksək
mərhələsi XII-XV yüzillərə təsadüf edir. Bu dövrdə Marağa Akademiyası, Təbrizdə “Şəfa evi”
(Dər əş-şifa) adlı elm mərkəzi bütün dünyada ən yüksək elm ocaqları idi. Dünya ədəbiyyat,
elm, musiqi korifeylərindən olan Nizami Gəncəvi, Xaqani Şirvani, Nəsirəddin Tusi, Səfiəddin
Urməvi, Əbdülqədir Maraği, Mahmud Şəbüstəri, Yəhya Suhrəverdi, Mirəli Təbrizi, İmadəddin
Nəsimi, Şeyx Səfiəddin, Şeyx Sədrəddin, Şeyx Seyid Yəhya Bakuvi və başqaları yalnız
Azərbaycan mədəniyyətinin deyil, dünya mədəniyyətinin ölməz incilərini yaratmış, onun
sonrakı inkişafına yüzillərlə təsir göstərmişdir.