Önsöz - turan-sam

Məsələn, Azərbaycan Dövlət Universitetində Asiya və Afrika ölkələri tarixi, Azərbaycan tarixi
keçirilir. Bu kafedralar əlifba ilə yanaşı mənbələrdən istifadəni yaxud müəyyən abidənin,
möhürün, pulun və s. oxunmasını öyrətməklə daha səmərəli iş görmüş olarlar. Azərbaycanın
qədim və orta əsrlər tarixinin, mədəniyyətinin tədqiqi istər-istəməz şərqşünaslığın inkişafına
müsbət təsir göstərir. Bununla yanaşı şərqşünaslığın elə sahələri vardır ki, onlara sırf
şərqşünaslıq baxımından yanaşılmalıdır. Sovet şərqşünaslığında Şərqin siyasi və iqtisadi
tarixinin öyrənilməsində çox qiymətli işlər görülmüşdür. Ancaq sosial, elm və mədəniyyət
tarixi, demək olar ki, müasir tələblərin səviyyəsindən çox aşağı öyrənilir.
1. Şərqşünaslar yaxşı bilirlər ki, xüsusən orta əsrlərdə Şərqin ictimai-sosial münasibətləri
çox zəngin olmuşdur. İctimai şüur formalarının - əxlaq, din, hüquq və s. yaranması,
müxtəlif formalar alması, təkamülü və s. fəlsəfi, dini, ictimai, ədəbi, hüquqi
cərəyanların, təriqətlərin, ordenlərin fəaliyyəti ilə sıx bağlıdır. Bütün bunlar
öyrənilməsə müasir Şərqi anlamaq, oradakı sosial prosesləri bilib düzgün
qiymətləndirmək mümkün deyil. Başqa bir yandan isə, min ildən çox müsəlman
ölkələrində və dövlətlərində ictimai, iqtisadi, siyasi münasibətlərdə əsas rol oynayan
müsəlman hüququ (şəriət) və qanunçuluğu (fiqh) öyrənilməsə, şərqşünaslığımız
müasir tələblərdən geri qalacaqdır. Eyni ilə də Şərqdə ədəbi, dini, siyasi, fəlsəfi və
ictimai fikrin tarixində hərtərəfli təsiri olan sufilik və s. cərəyanlar da bu dediklərimiz
kimidir.
2. Bugünkü Şərq 30 il bundan qabaqkına nisbətən öz keçmişinə daha çox fikir verir. Bu
da onunla bağlıdır ki, siyasi müstəqillik qazanmış şərq xalqları öz milli
mədəniyyətlərinin keçmişini öyrənir, onunla fəxr edir, müstəqil milli mədəniyyətlərini
yenidən qururlar. Bu baxımdan Şərqdə orta əsrlərdə yaranmış elm və mədəniyyətin
tədqiqi, şərq xalqlarına böyük mənəvi kömək kimi qiymətləndirilməlidir. Həm də ki,
Sovet şərqi ilə xarici şərq ölkələri elm və mədəniyyət baxımından orta əsrlərdə çox
bağlı olmuşlar. Bunların tədqiqi bugünkü əlaqələrə müsbət təsir göstərir və çox
gərəklidir. Bununla bağlı olaraq Azərbaycan elm tarixini öyrənmək günün zəruri
tələbidir. Minlərlə Azərbaycan alimi Şərqin müxtəlif ölkələrində yaşayıb yaratmış,
tanınmış elm ocaqlarında dərs demiş, başqa xalqlardan olan alimlər yetişdirmiş, elmdə
xüsusi məktəblər yaratmış, ərəb və farsdilli mədəniyyətə əvəzsiz xidmət göstərmişlər.
(məsələn Nəsirəddin Tusi, Sədid Salmasi, Xətib Təbrizi, Ömər Sührəverdi, Yəhya
Suhrəverdi, Əbhəri, Məhəmməd Əmin Şirvani, Şəms Təbrizi və s.)
Respublikamızda şərqşünaslığın əsas mərkəzi Yaxın və Orta Şərq Xalqları İnstitutudur. Burada
Şərqşünaslığın hər hansı bir sahəsi ümumi də olsa, kompleks halda öyrənilmir. Məsələn
Türkiyənin tarixi və yaxud türk ədəbiyyatı, İran ədəbiyyatı, islam tarixi və s.
Bugünə kimi istər ərəb və istərsə də başqa hər hansı xarici şərq ölkəsinin ya ədəbiyyat, ya
mədəniyyət və ya da tarixinin ümumi geniş mənzərəsini özündə əks etdirən bir əsər
yazılmamışdır.
Ədəbiyyat və tarix sahəsində aparılan müəyyən tədqiqatları kənara qoysaq, deyə bilərik ki,
başqa sahələrin xüsusən fəlsəfə, hüquq, mədəniyyət, incəsənət, memarlıq və s.
öyrənilməsində işlər yarıtmaz haldadır.