Önsöz - turan-sam

Azərbaycanlılarla müharibə aparmağın çətin olduğunu xürrəmilər hərəkatının nəticələrindən
başa düşən xəlifə Mütəvəkkil /847-861/, Məhəmməd Təbərinin yazdığına görə, Azərbaycanda
baş qaldırmış yeni üsyanları yatırmaq üçün 852-ci ildə türklərdən ibarət 200 minlik bir ordu
göndərmişdi.
Babəkin başçılığı altında Azərbaycan xalqının apardığı bu azadlıq müharibəsi Abbasilər
xilafətinə tabe olan bütün ölkə və xalqların həyatında öz siyasi nüfuzunu göstərmişdi. Ziya
Bünyadov “Azərbaycan VII-IX əsrlərdə” /rus dilində/ adlı əsərində bu haqda belə yazır:
“Babəkilər hərəkatı nəinki Azərbaycan tarixində böyük yer tutur, o həmçinin qüdrətli Abbasilər
dövlətinin ayrı-ayrı dövlətlərə parçalanmasını müəyyənləşdirən əsas siyasi qüvvələrdən
biridir”.
Bu məsələilə əlaqədar olaraq A.Müller göstərir ki, hələ 822-ci ildə xəlifə Məmun (818-833)
Babək hərəkatından və Misir üsyanından çəkinərək, yeni bir qatışıqlığa yol verməmək üçün,
Xorasanın idarəsinin oranın canişinini Tahir öləndən sonra onun oğlanları Təlhaya, daha
sonra isə Abdullaya tapşırılmışdı.
Başqa canişinlərə nisbətən özünü müstəqil aparan Tahiri tam itaətə gətirmək üçün xəlifə
Məmun fürsət axtarırdı. Elə bu vaxt, yəni 822-ci ildə Tahir öldü. Deməli, Məmunun gözlədiyi
dəqiqələr gəlib çatmışdı. Lakin belə aydın olur ki, Xorasana yaxın bir yerdə - Azərbaycanda
get-gedə qüvvətlənməkdə olan azadlıq müharibəsi buna imkan vermədi və beləliklə
Xorasanın nisbi müstəqilliyi saxlanıldı. Bundan sonra Xorasan getdikcə xilafətin tərkibindən
uzaqlaşmağa başladı. Tahirilər sülaləsi süqut edəndən sonra Xorasana yiyələnmiş Səffarilər
(867-903) xilafətin böyük bir parçasını Abbasilərin əlindən alıb, müstəqil dövlət yaratdılar,
onların yerini isə sonradan Səmanilər (874-999) tutdu.
Digər bir tərəfdən X əsrdə xilafətdə Büveyhilər və Həmdanilər dövlətləri meydana çıxdı. 800-
cü ildə Şimali Afrikada yaranmış Əğləbilər dövləti sonralar xilafətdən uzaqlaşdı.
Beləliklə Azərbaycan xalqının azadlıq müharibəsi Abbasilər xilafətində feodalizm mərhələsinin
inkişafına böyük təkan verdi və xəlifələrin siyasi hakimiyyətini bir heçə endirdi. Bundan
istifadə edən bir çox iri feodallar hər hansı kiçik bir fürsəti əldən verməyərək, Abbasilərə tabe
olmaqdan boyun qaçırırdılar.
Xilafətin zəifliyindən istifadə edən yüksək rütbəli türk əmirləri isə xəlifələrlə istədikləri kimi
rəftar etməyə başladılar. Bunlardan Böyük Buğa, Kiçik Buğa, Böyük Buğanın oğlu Musa, Vasif
və onun oğlu Salih, Bayıkbak və başqaları Abbasilər sülaləsinin bu və ya digər
nümayəndələrini bir-birinə qarşı qoyub, xəlifələri tez-tez taxtdan salır, onların yerinə isə daha
itaətkarını seçirdilər. Beləki, onlar 861-ci ildən 871-ci ilə qədərki on il müddətində 6 xəlifə
dəyişdirdilər. Onlar 861-ci ildə Mütəvəkkili, 862-ci ildə Müntəsiri, 866-cı ildə Müstəini, 869-cu
ildə Mütəzzi, 870-ci ildə Mühtədini öldürdülər. Türklərin nüfuzu özünü xilafətin bütün idarə
işlərində göstərirdi. Xilafətin yüksək rütbəli sərkərdə, əmir və məmurları türklərdən ibarət idi.
Hələ 868-ci ildə Xəlifə Mütəzz Misri pay torpağı olaraq, öz himayədarı sərkərdə Bayıkbaka
vermişdi. Bayıkbak isə Misrin idarəsini oğulluğu Əhməd ibn Tuluna tapşırır. Əhməd ibn Tulun
Misirdə müstəqil Tulunilər dövlətinin (868-905) əsasını qoyub, xilafət xəzinəsinə xərac
verməkdən imtina etdi və çox çəkmədi ki, Şamı (Suriya və Livan), Urdunu, Fələstini,