You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Sağdan-sola doğru yazı üsulunu nəzərdə tutan və 28 hərfdən ibarət olan ərəb əlifbasında<br />
saitlər əsasən yazılmırdı. Bundan əlavə Azərbaycan dilində işlənən p, ç, g hərfləri bu əlifbada<br />
yox idi. Həmçinin e, ü və ı səslərini ifa etmək üçün də bu əlifbada xüsusi işarələr yox idi. Bir<br />
sıra həfrlər müxtəlif formalarda yazılmasına baxmayaraq, Azərbaycan dilində onlar eyni<br />
tələffüz üsuluna malik idilər. Nəhayət bir çox hərflər isə yalnız nöqtələrdə və bəzən nöqtələrin<br />
sayına görə bir-birindən fərqlənirdi. Bütün bunlar ərəb əlifbasının yazılışını və oxunmasını çox<br />
çətinləşdirirdi.<br />
Kitabın yaranmasında və inkişafında mühüm şərtlərdən biri olan əlifba ilə yanaşı yazı<br />
materiallarının da rolu olmuşdur. Başqa xalqlarda olduğu kimi, azərbaycanlıların da ən qədim<br />
- kitabaqədərki yazılan abidələri əsasən daş, sümük, metal, gil, qaya üzərindəki yazı və<br />
rəsmlərdən, qəbir kitabələrindən, müxtəlif memarlıq abidələrinin və ev əşyalarının, bəzək<br />
şeylərinin üzərindəki yazılardan ibarət olmuşdur. Daha sonralar isə xalqımızın ulu əcdadları<br />
perqament adlı daha möhkəm və uzun müddət yaşıya bilən yazı materiallarından istifadə<br />
etmişdir. Ancaq heyvan dərisindən hazırlanan bu material çox baha başa gəlirdi. Təkcə bunu<br />
göstərmək kifayətdir ki, Azərbaycanın ilk yazılı abidəsi olan “Avesta” rəvayətə görə 12000<br />
inək dərisinə yazılmışdır.<br />
Yaxın və Orta Şərqin başqa ölkələrində olduğu kimi, Azərbaycanda da əlyazma kitablarının<br />
geniş yayılması və bunun da nəticəsində elmin daha sürətlə inkişafı yalnız bu ölkələrdə kağız<br />
istehsalına başlanmasından sonra mümkün olmuşdur.<br />
Məlum olduğu kimi, kağız istehsalına ilk dəfə bizim eranın I əsrində Çində başlanmışdır. Kağız<br />
hazırlanmasının çinlilər tərəfindən uzun müddət gizli saxlanılan sirri isə VIII əsrin ortalarında<br />
açılır: 751-ci ildə Bağdad xəlifəsininin Səmərqənddəki sərkərdəsi Ziyad ibn Saleh Çin qoşunları<br />
üzərində /Təlas çayı yaxınlığında/ qələbə çalır və onlardan 20 min nəfər əsr tutur. Əsirlərin<br />
içərisində olan kağız mütəxəssisinin nüsxəsi əsasında tezliklə Səmərqənddə kağız istehsalına<br />
başlanır. İki əsr ərzində kağız istehsalı Səmərqəndin inhisarı kimi qalır. X əsrin ikinci<br />
yarsından başlayaraq xəlifətin başqa şəhərlərində, o cümlədən Dəməşqdə, Suriya Trablisində<br />
də kağız hazırlanmasına başlanır. XI-XIII əsrlərdə isə Təbriz, Qahirə, Fivə /Misirdə/, Fəsdə<br />
/İspaniya/ kağız fabrikləri düzəldilir. Daha sonra isə kağız istehsalı İspaniyadan başqa Avropa<br />
ölkələrinə yayılır.<br />
Məxəzlər hələ ərəb istilasına qədər Azərbaycan xalqının əlyazması haqqında xeyli kitab<br />
sərvətinə malik olmasını deməyə haqq versə də, həmin sərvətlər bizim günlərədək gəlib<br />
çatmamış, tarixin keşməkeşlərində məhv olub getmişdir. Ərəb xilafəti islam dinini, ərəb dilini<br />
və əlifbasını qəbul etdirməklə kifayətlənməmiş, eyni zamanda xalqımızın qədim mədəniyyət<br />
abidələrini, Azərbaycan əlifbası ilə yazılmış kitabları məhv etmişdir.<br />
Cəmiyyətin ümumi inkişafı, həmçinin daha ucuz başa gələn və yazı üçün daha əlverişli olan<br />
kağız istehsalının yaranması ilə əlaqədar olaraq sonrakı əsrlər mədəni yüksəliş cəhətdən daha<br />
məhsuldar olmuşdur.<br />
Kağız istehsalının mənimsənilməsi olduqca vaxtında Azərbaycan ədəbiyyatı və elminin<br />
çiçəklənməsi dövrünün başlanğıcına təsadüf etmişdir.
Change language