Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Yeri gəlmişkən göstərməliyik ki, Məhəmməd Təpərin və xüsusilə Sultan Səncərin<br />
hakimiyytəindən sonra Səlcuq imperiyasında ali hakimiyyət uğrunda mübarizə daha da<br />
kəskinləşir. Bu mübarizədə yüzlərlə şahzadə, əmir, canişin və hakimlərin arasından üç böyük<br />
dövlət xadimi - Azərbaycanda Şəmsəddin İldəniz, Misirdə əslən Azərbaycandan olan<br />
Səlahəddin Əyyubi, orta Asiyada Xarəzmşah Təkiş ön yerə çıxıb, üç böyük dövlətin əsasını<br />
qoydular ki, bunlar da monqolların hücumuna qədər Yaxın və Orta Şərqin taleyində həlledici<br />
rol oynayırdılar.<br />
Bütün müsəlman dünyasında dini nüfuz Abbasi xəlifələrinin əlində idi. Onlar Bağdadda<br />
otururdular. Bağdad isə İraq sultanlığının, yəni Azərbaycan atabəylərinin hakimiyyəti altında<br />
idi. Yaxın və Orta Şərqdə az-çox nüfuzlu sayılan bütün dövlətlər Bağdad xəlifələrini öz əllərinə<br />
almaq, onların fitvalarından istifadə etmək üçün çarpışırdılar. Buna görə də Azərbaycan<br />
Atabəylər dövləti Bağdad xəlifələrini əldən verməmək üçün, aramsız olaraq müharibələrə<br />
qoşulmaq məcburiyyətində qalır, rəqibi dəf etməmiş, o birisinin hücumuna qarşı ordu<br />
göndərməli olurdu. Başqa bir yandan isə, Şirvanşahlarla mürəkkəb münasibətləri həll etmək,<br />
Gürcüstan çarlarının aramsız müdaxiləsinə son qoymaq üçün İldənizlər Azərbaycanın şimal<br />
sərhədlərində geniş ölçüdə siyasi və hərbi fəaliyyət göstərməli olurdular.<br />
1175-ci ildən İldənizlər “Tiflis qapılarından tutmuş Məkranadək” 3 Azərbaycan, İraq, Gilan,<br />
İsfahan, Mazandaran və Reyi bir dövlət içərisində birləşdirmiş, Xilat, Fars, Xuzistan, Mosul və<br />
Kirmanı asılı vəziyyətə salmış, Həmədan, Təbriz, Naxçıvan və Gəncəni bu böyük dövlətin əsas<br />
mərkəzlərinə çevirməklə cənubda, qərbdə və şimalda xarici basqınlara qarşı istinadgahlar<br />
yaratmışdılar.<br />
1175-ci ilin noyabrında böyük Atabəy (Atabəy əl-azəm) Şəmsəddin İldəniz öləndən sonra<br />
onun yerinə oğlu Məhəmməd Cahan Pəhləvan keçdi. (1175-1186-cı illər). Artıq Azərbaycan<br />
Atabəylər dövləti elə bir qüdrətə çatmışdı ki, bundan sonra on il onun sərhədlərinə hər hansı<br />
bir müdaxiləyə kimsə cəsarət etməmişdir. Atabəy Cahan Pəhləvan gürcü çarları ilə sülh<br />
bağlamış, Xarəzm şah Təkişlə dostluq münasibətləri yaratmış, Bağdad xəlifələrini dövlətin<br />
işinə qarışmaqdan uzaqlaşdırmışdı. O, xəlifəyə yazdığı bir məktubda belə göstəriş vermişdi:<br />
“Əgər xəlifə imam-başçıdırsa, onda namaz qılmaq onun daimi məşğuliyyəti olmalıdır, çünki<br />
namaz qılmaq imanın əsası və işlərin ən yaxşısıdır... Bu daimi hakimiyyətdir. Xəlifənin<br />
müvəqqəti hakimiyyətin işlərinə qarışmasının mənası yoxdur, onu sultana tapşırmaq gərək”<br />
(səh.73).<br />
Cahan Pəhləvanın dövründə Azərbaycan atabəylər dövləti öz ətrafında olan uc(sərhəd)<br />
əmirlikləri Səlahəddin Əyyubinin hücumundan qurtarmış, onu sülh bağlamağa məcbur<br />
etmişdir.<br />
Cahan Pəhləvandan sonra, onun yerinə keçən qardaşı Qızıl Arslan (1186-1191) yalınız atabəy<br />
deyil, həm də sultan titulu daşımağa başladı.<br />
Qısa şəkildə xatırladığımız bu məsələlər, habelə İldənizlərin iqtisadi siyasəti, diplomatik<br />
münasibətləri, dövlətçilik və idarəçilik institutları Ziya Bünyadovun əsərində geniş planda<br />
tədqiq edilmişdir. Müəllif Atabəylər dövlətinin süqutunu doğuran səbəbləri, Cəlaləddin
Change language