Önsöz - turan-sam

“güllükufi”, sünbülü, lərzə, tavuzi. muinə, bahar, gülzar, gəlin zülfü, hilali şəcəri, aftabi, sərvi
və başqa xətt növlərini oxumaq üçün bir neçə illərlə əldə edilə biləcək təcrübə gərəkdir.
Təkcə bunlarla iş qurtarsaydı, dərd yarıydı. Xətt qayda-qanunlarını yalnız rəssam-xəttatlar
gözləyə bilmişlər. Alimlər, şairlər, ədiblər istədikləri kimi yazmış xətti-xəttə qatışdırmış, kitab
üzü köçürənlər-katiblər, mirzələr, tələbələr daha çox tez və iti yazmağa tələsdiklərindən indi
kitabların, risalələrin, sənədlərin bir çoxunu oxumaq sanki çıxılmaz bir çətinliyə düşmüşdür.
Hələ bu hamısı deyil. Başqa bir yandan da ayrı-ayrı ölkələrdə yazılar öz görkəmlərinə görə
fərqlənmişlər, buna görə də indiki ədəbiyyatlarda ərəb nəsxi, türk nəxsi, türk sülsü, xarəzm
nəsxi, buxara nəsxi, Azərbaycan nəstəliqi, Dağıstan nəsxi və başqa təyinatlarla qarşılaşırıq.
Daha başqa bir yandan da ərəb dilinə uyğun gələn və onun əsasında yaranan bu əlifbada
başqa dillərdə yazılan əsərləri düzgün oxumaq üçün tanınmış alimlər belə tez-tez çətinliyə
düşür, yol tapmır, öz “yozmalarına” əl atırlar. Heç də yersiz deyil ki, hələ bu günədək “Dədəm
Qorqud kitabı” tam düzgün oxunmayıb. Bu cür yüzlərlə misal göstərmək olar. “Əlyazmaçı”
/belə demək hələlik qulaqlarda xoş səslənməsə də, gerçəkdir/ ixtisasına yiyələnməyi
“dözümsüz” edən əsas səbəb budur. Bu sahənin mütəxəssisi olmayan oxucu çaşmasın deyə
burada bir məsələni az-çox açıqlamağı yerində sayıram. Bu başdan tam yəqinliklə deyə bilərik
ki, ərəb əlifbası kimi dünyada çevik, mütəhərrik, güclü əlifba olmayıbdır. Bu əlifbada dünyanın
minlərlə şah əsərləri yaradılıb, həmin əsərlər dünya mədəniyyətinin inciləridir, bəşər
təfəkkürünün yüksəlişində ölçüsüz, əvəzsiz yer tutmuşlar.
Ərəb əlifbası tarix boyu yürüdükcə bir neçə amillə yanaşı, əsas iki məsələ onun həyatında
mənfi rol oynamışdır. Birincisi, bu əlifbanı Quran yazısı olduğu üçün müqəddəs sayan başqa
müsəlman xalqlar onun dəyişdirilib öz dillərinə tam uyğunlaşdırılmasından ötəri elə bir köklü
islahat aparmamış, yalnız çox kiçik dəyişiklərlə qənaətlənmişlər ki, bu da öz dillərində dəqiq
səslənməyən yazılar törətmişdir. Bu hal türkdilli xalqların ədəbiyyatında özünü daha qabarıq
göstərdiyindən, XIX yüzildə Azərbaycan, Türkiyə, İran və Orta Asiyada yeni əlifba uğrunda
mübarizə başlamış, M.F.Axundov, Rəşid paşa və bir sıra türk ziyalıları ümum türkdilli xalqlar
üçün, ərəb əlifbası əsasında yeni əlifba yaratmaq ideyasını irəli sürmüş, bu sahədə müəyyən
addımlar atılsa da nəticəsiz qalmışdı. Bizcə, əgər bu islahat baş tutsaydı, XX əsrdə bir sıra
xalqların latın və kiril əlifbasını qəbul etməyinə ehtiyac duyulmazdı.
İkincisi, yuxarıda dediyimizi bir daha təkrar edə bilərik ki, ərəb əlifbası ərəb dili üçün həddən
artıq uyarlı, yatarlı bir əlifba olub, çevikliyinə, hərflərin bir-birilə çulğaşmasına və bir çox
xüsusiyyətlərinə görə, bütün əlifbalardan üstündür. İki cəhəti: yazıda az yer tutması və iti
yazılması bu əlifbaya orta yüzillərdə böyük uğur qazandırmışdır. Belə ki, o çağlarda istehsalı
/bugünkü ilə tutuşdurduqda/ çox az olan kağıza həmişə böyük ehtiyac duyulduğundan, ona
qənaətin nə demək olduğunu bir anlığa göz önünə gətirsək bu əlifbanın o zaman üçün nə
qədər əlverişli olduğu aydın görünür. İti yazılmağına görə isə, bu əlifbanın qabağında heç bir
əlifba dayana bilməz. Bu da öz növbəsində vaxta qənaətdə və çap maşınları olmayan bir
dövrdə bir-iki vərəqlik sənədin deyil, 10-40 cildlik əsərlərin üzünün köçürülməsində elə gərəkli
olmuşdur ki, nəticədə sayı bir neçə milyon cildlərə çatan əlyazma kitabları yaranmışdır. Elə
buna görə də ərəb əlifbasında bugünədək qalan kitabların sayı dünyada hər hansı bir əlifbada
yaranan əlyazma kitablardan qat-qat artıqdır.
Çoxlarının bildiyi belə bir tarixi məlumatı yada salaq ki, XIII yüzildə Azərbaycanda təkcə
Marağa Akademiyasının kitabxanasında dörd yüz min cild əlyazma kitabı toplanmışdı. Yaxın