Önsöz - turan-sam

çap kitabları əsasında Azərbaycan elminin tarixi araşıdırılır. Bu işlə hələlik institutun 6
əməkdaşı məşğul olsa da bununla qənaətlənmək olmaz. Şöbə bu ilin yanvar ayında
yaradılmışdır. Azərbaycan elminin tarixinin geniş araşdırılması üçün institutumuzda inkişaf
planları tutulmuş, bir sıra tutarlı tədbirlərin görülməsi nəzərə alınmışdır. Bununla yanaşı son
sözümüzü deyək ki, elmin, ayrıca olaraq Azərbaycan elminin tarixini, imkan daxilində, bütün
alimlərimiz araşdırmalı, onu bugünkü elmə və oxucu kütləsinə çatdırmalıdır.
Əbülfəz Əliyev,
Tarix elmləri namizədi, Azərbaycan EA Əlyazmalar İnstitutu.
* * *
Azərbaycan çox-çox uzaq keçmişdən dünyanın elm və mədəniyyət mərkəzlərindən biri
olmuşdur. Eramızdan bir neçə min il qabağa aid Qobustan, Azıx mağarası, Dolma-təpə, Kültəpə,
Həsənli, Gəncə-dərə (Cənubi Azərbaycan) Salmas-təpə, Gəmi-Qaya və s. yerlərdən
arxeoloji qazıntı nəticəsində üzə çıxarılan materiallar Azərbaycan mədəniyyət tarixinə və onun
qədimliyinə hələlik ən tutarlı vəsaitdir. Bir məsələni də yaddan çıxarmamalıyıq ki, Azərbaycan
arxeologiyası hələ indi-indi yaranmaqdadır. Məsələnin başqa bir düzümünə yaxından göz
yetirsək necə bir tezisin yarandığını görərik; Dünya tarix elmi bəşər mədəniyyətinin Şumerdən
başladığını tam qəbul etmişdir. İndi ilkin şumer və yaxud şumerədək (protoşumer)
mədəniyyət və şumer mədəniyyətinin kökləri araşdırılmaqdadır.
Görkəmli alman alimi, marksist Bürhard Brents bu mədəniyyətin əsas ilk kökünü Cənubi
Azərbaycanla bağlayır, şumerlərin İraqa Azərbaycandan getdiyini sübut edir. Bununla bərabər
həm də bildirir ki, Cənubi Azərbaycan arxeoloji baxımdan ən az öyrənilən yerdir (Bax:
Burxard Brents. Ot Akkada do Şonidora).
Tarix elminə bəllidir ki, Mesopotamiyada bir neçə əsrlik dövlətlər yaradan qutlar, kaslar,
kaspilər və s.nin ilkin məskəni Azərbaycan olmuşdur. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, bu sahədə
çalışan bir sıra tarixçilər nədənsə Azərbaycan sözü yerinə “Cənubi-Şərqi Zaqafqaziya”, “Şimali
İran”, “Xəzərin qərb ətrafı” və s. tərkiblər işlədirlər.
Qədim dövrün başqa bir mərhələsini tariximizdə Manna, Midiya və s. dövlətlər, həmin
mərhələdə yaranmış mədəniyyət təşkil edir. Eramızdan qabaq II minilliyin sonlarından
başlamış Ərəb işğalına qədərki Azərbaycanın elm və mədəniyyət tarixlərinin salnaməsini bir
tərəfdən arxeoloji qazıntılar, başqa bir yandan “Avesta”, “Oğuznamə”, Pəhləvi, Yunan
(Bizans), erməni və gürcü mənbələri əsasında yaratmaq mümkündür.
Elmə bugünkü baxış Qədim Şumerdən gələrək Yunanıstanda təşəkkül tapan elmin ölçülərinə
dayandığından, başqa görkəmdə olan biliklər gözdən, könüldən iraq qalmışdır. Əgər “Yunan”,
ya da “Avropa” tipli elm adlandırılan bugünkü elmin ölçüsü ilə yanaşsaq, onda hələlik
“Avesta”da bəhs edilən tibb, təbiətşünaslıq və astronomiyaya aid baxışlara əsasən
Azərbaycan elminin köklərinin qədimliyini az-çox təyin etmək olar.
Min illərlə Şaman inancı ilə yaşayan ruhların təbiətdən doğduğuna inanan, elə buna görə də
on min ildən o tərəfə dünyanın sirrini təbiətdə, yerlə-göyün birliyində yeddi ulduzun