13(47)
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Журнал «Интернаука» № <strong>13</strong> (<strong>47</strong>), 2018 г.<br />
վերապրած հայ: Իթիհատի գործակալներն<br />
Այնթափում համառորեն գրգռում էին տեղի թուրք<br />
և մահմեդական այլ բնակչությանը հայերի դեմ:<br />
Նրանց տրամադրության տակ կար մոտ 6000<br />
հրացան, որոնք բաժանել էին թուրք<br />
բնակչությանը: Սայքսը նշում էր նաև, որ հայերի<br />
տները ավերվել էին թուրքերի կողմից, և որ<br />
շատերը չկարողանային վերադառնալ:<br />
Հայկական տապանաքարերը ջարդվել էին և<br />
հայկական եկեղեցիները պղծվել էին՝ վերածվելով<br />
զուգարանների [2]:<br />
1918 թվականի դեկտեմբերի 29-ին զորավար<br />
Մարկ Սայքսը Ադանայից հաղորդում էր, որ<br />
այստեղ դրությունը նման է Այնթափին:<br />
Թուրքական զորքը իբր զորացրվել է, սակայն<br />
շատերը իրականում անցել են ժանդարմերիայի<br />
շարքերը և այժմ ավելի քան հարկավոր է<br />
Կիլիկիայում կարգ ու կանոն հաստատել: Բացի<br />
դրանից՝ երիտթուրք գործակալները զգալի<br />
քանակով զենք են փոխանցել տեղի թուրք<br />
բնակչությանը: Ավելին, երիտթուրք<br />
պարագլուխներից Նիհիդ փաշան, ով մասնակցել<br />
է Կիլիկիայում հայերի կոտորածների<br />
կազմակերպմանը, թուրքական իշխանության<br />
կողմից իբրև թե նշանակվել է Ադանայի<br />
նահանգապետ, ինչին զորավար Սայքսը<br />
կտրականապես դեմ էր: Նա հավելում էր, որ<br />
երիտթուրքերը շարունակում էին մահմեդական<br />
բնակչության մեջ տարածել սուտ<br />
տեղեկություններ և նրանց դրդել նոր բախման<br />
[3]:<br />
Երիտթուրքերը Այնթափում տարածում էին<br />
այնպիսի ստահոդ լուրեր, թե «շուտով<br />
դաշնակիցները կսկսելն տարաձայնություններ<br />
ունենալ իրար հետ», և իրենք (թուրքերը) կզինվեն<br />
և առաջին իսկ հնարավորության դեպքում<br />
կհարձակվեն հայերի վրա [4]:<br />
1918 թվականի վերջում զորավար Մարկ<br />
Սայքսը նաև զեկուցում էր, որ իրեն մոտեցել էին<br />
քուրդ և արաբ ցեղապետները և տեղակացրել, որ<br />
իրենց մոտ (հիմնականում հյուսիսային<br />
Սիրիայում) գտնվում էին հարյուրավոր հայ<br />
կանայք և երեխաներ, որոնց պատսպարել էին<br />
ցեղասպանության տարիներին: Նրանք հայտնում<br />
էին, որ հիմա, երբ դաշնակիցները ռազմակալել<br />
են հյուսիսային Սիրիան և Կիլիկիան, այդ<br />
կանայք և երեխաները փորձում են գտնել իրենց<br />
հայ ընտանիքների անդամներին: Նրանք<br />
հայտնում էին նաև, որ եթե դաշնակիցներն իրենց<br />
մոտ պատվիրականեր ուղարկեն, ապա նրանք<br />
կհանձնեն փրկված հայերին: Ցեղապետները<br />
հավելում էին, որ թուրքերի նպատակը եղել և<br />
մնում է հայերի բնաջնջումը: Նրանք խնդրում էին<br />
դաշնակիցներին, որ Հյուսիսային Սիրիայից և<br />
Կիլիկիայից հեռացվեն բոլոր թուրք<br />
կառավարիչներն ու ժանդարմերիայի<br />
զինվորները, որոնք կազմակերպել էին հայերի<br />
զանգվածային սպանդը: Հայ վերապրողների<br />
հանձումով քուրդ և արաբ ցեղապետներն ուզում<br />
էին ցույց տալ, որ իրենք մասնավորաբար դեմ էին<br />
թուրքերին և նրանց հայաջինջ<br />
քաղաքականությանը [5]:<br />
1919 թ. սկզբին զորավար Սայքսը Ուռհայից<br />
(Ուրֆա) նշում էր, որ այստեղ թուրքերը քանդում<br />
են դեռ կանգուն հայկական եկեղեցիներն ու<br />
տները, որպեսզի վերջիններս վերադառնալու<br />
հնարավորություն չտան: Տեղի կառավարիչը<br />
սպառնում էր սրի քաշել բոլոր ողջ մնացած<br />
հայերին [6]:<br />
Ուռհայից հավաստի լուրեր էին գալիս, որ<br />
տեղի երիտթուրք պարագլուխները և<br />
ժանդարմները շարունակում էին սպանել հայ<br />
վերապրողներին [7]:<br />
1918 թվականի վերջում նաև<br />
հաղորդագրություններ էին գալիս հայթաթարական<br />
բախումների մասին, որոնք տեղի<br />
էին ունենում Նախիջևանում [8]: Նշվում էր, որ<br />
բախումները տեղի էին ունենում այն ժամանակ,<br />
երբ Նախիջևանից քշված հայերը վերադառնում<br />
էին իրենց տները և փորձում էին ետ վերցնել<br />
իրենց ունեցվացքը, ինչին կտրականապես դեմ<br />
էին տեղի թաթարները [9]:<br />
1919 թվականի հունվարի վերջերին<br />
բրիտանական միջամտության շնորհիվ Նախիջևանում<br />
վերջ տրվեցին հայ-թաթարական<br />
բախումներին [10]:<br />
Սակայն դրությունը լարված էր մնում ոչ<br />
միայն Նախիջևանում, այլև հայկական<br />
Արցախում և սահմանակից Սյունիքում, որտեղ<br />
էին պանթուրքիստական հայացքներ կրող<br />
թաթար և թուրք սպաներն ու պաշտոնյաները<br />
հրահրում էին թաթար հրոսականերին (սրանց մի<br />
մասը մնցաել էր իրենց իսկ ստեղծած պանթուրքիստական<br />
պետությունում):<br />
Իրանում Մեծ Բրիտանիայի դեսպան Փըրսի<br />
Քոքսը փետրվարի 6-ին հաղորդում է, որ Արցախի<br />
(Ղարաբաղի) հայերը ահազանգում են<br />
թաթարական զորքերի կողմից իրենց<br />
շրջապատելու մասին, և որ նրանց նպատակն էր<br />
«սովամահության միջոցով ոչնչացնել հայերին»:<br />
Քոքսը նշում էր, որ հայերի թիվը կազմում է շուրջ<br />
300.000 հազար. դա կազմում էր բնակչության<br />
չորս հինգերորդը [11]:<br />
1919 թվականի հունվարին՝ Մուդրոսի<br />
զինադադարից հետո, Միջերկրական ծովում<br />
բրիտանական ռազմածովային ուժերի գլխավոր<br />
հրամանատար ծովակալ Սոմըրսեթ Արթուր<br />
Քալթորփը, որը Կոստանդնուպոլսի<br />
ռազմակալումից հետո նշանակվեց Պոլսի<br />
բրիտանական գերագույն հանձնակատար,<br />
64
Change language