de Moanne

19
destijds kocht bij De Slegte, heb ik een voor een nageplozen.
Maar telkens weer stuitte ik op diezelfde foto, die de zittende
jongeling laat zien vanuit het meest voor de hand liggende
gezichtspunt: met langgerekte benen. Totdat ik bij toeval,
graaiend in een bak met tweedehands pockets, mijn oog liet
vallen op de cover van een even beroemd als vergeten boekje uit
het begin van de jaren zestig: Eerlijk voor God van John A.T.
Robinson. Een theologische verhandeling die ik nooit had
gelezen, maar destijds wel rondzwierf in mijn ouderlijk huis.
Bingo, dacht ik, dit is hem dan, the boy who saw it all.
Het is geen wonder dat dit boekje antiquarisch nog volop
verkrijgbaar is. Na het verschijnen van de Nederlandse editie in
december 1963 was Eerlijk voor God vier maanden lang de meest
verkochte pocket. Na de zesde druk in augustus 1964 waren er al
85.000 exemplaren over de toonbank gegaan. In die dagen van
hooggespannen oecumenische verwachtingen werd Honest to God
zelfs een wereldwijde bestseller, die tot felle debatten zou leiden,
niet alleen onder katholieken en protestanten, maar zelfs onder
buitenkerkelijken. Een Anglicaanse bisschop had deze tekst in een
paar maanden tijd geschreven, tijdens een ziekteverlof in het
najaar van 1962. Zijn zinnen hebben vaart, de redenering is
trefzeker. Robinson spreekt over de mythologische ballast van de
bijbel, waaronder het christendom na tweeduizend jaar bedolven
is geraakt. Maar in plaats van alle ongerijmdheden die daar uit
voortvloeien, krampachtig te verdedigen, gaat hij zich zelf vragen
stellen, de een nog radicaler dan de ander.
Stel dat de atheïsten gelijk hebben, dat de God van het
christendom een illusie is, een projectie van een kinderlijk
vaderbeeld. Stel dat alles wat vandaag voor religie doorgaat niet
meer is dan de neurotische ziekte die Freud zo treffend
beschreven heeft. Dat die zoon van God, die als mens acteerde, in
feite een draak van een toneelstuk opvoerde. Die absurde losprijs
alleen al die aan de duivel moest worden betaald om de mensheid
van de erfzonde te verlossen. Stel dat alles fictie is, een sprookje,
een mythe, wat moeten we dan?
Wat Robinson voor ogen heeft is de kern van de zaak, het
kind dat met het badwater dreigt te verdwijnen. Hij verwerpt niet
alleen het dualisme van het traditionele christendom met zijn
aardse stervelingen en bovennatuurlijk hemelgewelf, maar ook het
eenzijdige wereldbeeld van de wetenschap, waarin het mogelijk
bestaan van een God geëlimineerd wordt als een onnodige
werkhypothese. Wat nodig is, zo stelt hij keer op keer, is een
copernicaanse revolutie van het middeleeuwse godsbeeld. God is
niet de hoogst zijnde, de oorzaak van alles, zelfs van zichzelf. Zo’n
de Moanne numer 7 septimber 2003
hemelse Big Brother zou net zo goed de duivel zelf kunnen zijn.
Dat alziend oog bestaat niet. Een God ‘is’ ook niet. We moeten
juist loskomen van de gedachte dat God iets met het woord ‘zijn’
van doen kan hebben. Zo gaat hij op zoek naar een nieuw soort
transcendentie, niet buiten of boven, maar midden in de wereld.
De gewone dingen van het leven wil hij bevrijden van hun
loodzware last van verwijzingen naar het hogere. Hij spreekt over
De vreemdeling van Camus, over de tedere onverschilligheid van
de wereld. Er schemert iets door in deze tekst wat lang verzwegen
lijkt. De onmacht en zwakheid van een ander soort God, wiens
enige doel de doelloosheid is.
Zien is immers niet waarnemen of registreren. Zien is intuïtief kénnen.
Deze moedige gedachten hebben menigeen destijds van een
loodzwaar godsbeeld bevrijd. Ze leken zelfs een oplossing te
bieden voor de theodicee, het eeuwenoude probleem van de
rechtvaardiging van God met het oog op het kwaad in de wereld.
Door een ruïne neer te halen wilde Robinson een fundament voor
de toekomst behouden. Of die poging ook is geslaagd, valt
achteraf te betwijfelen. Het christendom werd een wereldbeeld.
Het verloor zijn ongenaakbare kern. Wat hier in beweging kwam,
is een proces dat al in het begin van de vorige eeuw in werking
trad, maar pas in de jaren zestig in een eenparige versnelling zou
raken. Imagine there is no heaven, and no religion too, zong John
Lennon tien jaar later. Het is de rollende steen van de
ontmythologisering, een steen die van de berg af rolt in een baan
die onomstotelijk vast lijkt te liggen. Het betoog van Robinson
was ook niet nieuw. Het leunde zwaar op gedachten van
Bultmann, Tillich en vooral Bonhoeffer. Het zou ook niet de
laatste zijn in zijn soort. Nadien zou nog een reeks van
verhandelingen volgen over een theologie na de dood van God,
het einde van het conventionele christendom en het alom
betwijfeld christelijk geloof. Het proces van de
Stel dat alles fictie is, een sprookje, een mythe, wat moeten we dan?
ontmythologisering duurt voort tot op de dag van vandaag. Maar
de steen is inmiddels aardig tot stilstand gekomen. Niemand die
het nog waagt om dit rotsblok weer naar boven te rollen. Alle
mythes lijken immers uit de wereld verdwenen, zelfs de mythe
van Sisyphus, om over die van een golfbal maar te zwijgen. Een
beschaving die zijn goden ziet sterven, krijgt zicht op het eind van
zijn levenscyclus. En toch, deze oude en goddeloze wereld roept
soms, al is het maar even, het beeld weer op van een eerste begin.
Het beeld van een zittende jongeling, omziend in verbijstering.