de Moanne

41
de Moanne numer 7 septimber 2003
It wêzen fan it besteande
It stik fan Tineke Steenmeijer-Wielenga oer Jabik Veenbaas syn
essaybondel De lêzer is in duvel (de Moanne, nûmer 5) ûnder de
titel ‘Jabik Veenbaas skerpet de lêzer op’ hat my sa opskerpe dat ik
ferbjustere mei grutte problemen sit. Ik besef no dat Veenbaas in
djippe tinker is, literator en filosoof, in skriuwer fan kwizekwânsje
sa’t wy yn jierren net hân hawwe. Ik haw nochal wat krityk op
him hân. Dy krityk wie fier ûnder de mjitte. Dêrom hat er noait
mear reagearre. Ik koe it hege peil fan ús filosoof net folgje. Sa
haw ik noait witen en ek noait begrepen wat it doel fan ’e
literatuer no krekt is. Tineke en Veenbaas komme derút. Op side
49 beskriuwt Tineke de gedachten fan Veenbaas oer ‘in
humanitêre estetika’. Ik freegje my dan ôf: ‘Wêr ha se it yn ’e
frede oer?’ Soenen se ek bedoele ‘in estetyske humaniteit’? Sjoch,
dêr wurdt it gâns helderder fan. Dan giet it oer in ûnsjogge of
moaie minsklikheid of oer de minsklike skientme of ûnsjoggens.
Sa kinne wy der noch útkomme, mar it wurdt noch folle dreger.
Neffens Veenbaas soe Jo Smit yn in essay skreaun ha ‘dat it
de taak fan ’e moderne skriuwer is om yn syn eigen frijheid in
antwurd te sykjen op de fraach nei it wêzen efter de minsklike
stilearring.’ Wat is dat foar in fraach? Durk van der Ploeg hat yn
syn jeugdsûndetiid ea in essay skreaun oer ‘it wêzen fan it
besteande’. Neffens Noordmans, doe redakteur fan de Leeuwarder
Courant, soe er dêrmei ‘it besteande fan it wêzen’ bedoele. Dêrom
tink ik dat it by Smit in fraach is nei it minsklike efter de stilearre
wêzentlikheid, mar it kin ek wêze dat it giet om de stilearring
efter de wêzentlike minsklikheid of om de minske efter it stilearre
wêzen. Wa jout my hjir útslútsel?
In eintsje fierder giet it oer ‘de ûntjouwing, de ferriking fan ’e
minsklikheid’. Soe er dêr de minsklikheid fan de ferriking en de
ûntjouwing mei bedoele of de ûntjouwing fan ’e minsklikheid fan
de ferriking?
Keunst moat ‘neffens Smit boartlik wêze, keunst moat de
minsklike posysje ûnbefongen beskriuwe’. Smit bedoelt fansels dat
keunst de ûnbefongen posysje minsklik beskriuwe moat. Dan
moat keunst ek noch spesifyk protestearje tsjin ‘de anonimiteit
fan ’e wrâld’ (lês ‘de wrâld fan ’e anonimiteit’).
Tige kritysk is Veenbaas as er it net iens is mei Smit, as dy
beweart ‘dat de psychologyske roman gjin besteansrjocht mear hat
troch de opkomst fan ’e psychology as wittenskip.’ Wat dat
oanbelanget wie ik it mei Smit iens. Dat spyt my no. Ik haw
Veenbaas folslein ferkeard begrepen. Veenbaas bedoelde net de
psychology as wittenskip, hy bedoelde ‘de yndividuele psychology’
en dat is, as ik it goed begryp, de psychology fan it subjektyf
realisme fan Veenbaas en dat subjektyf realisme stiet fier boppe
wat wy, gewoane minsken, tinke dat feiten en realiteiten binne.
Gjin wûnder dat ik as objektyf realistyske prutser neat fan him
begriep. Ik nim myn petsje foar him ôf, bied him tûzen ekskuses
oan en hoopje dat er noch lang yn folle frijheid de Fryske
literatuer ferrykje mei mei syn djippe, drege en skerpe kritiken yn
de Leeuwarder Courant. Dat dêrtroch hûnderten Fryske boeken
by de útjouwer op ’e souder lizzen bliuwe en de lêzer noait
berikke, docht net ta de saak. It giet úteinliken net om de Fryske
literatuer, mar om de autentisiteit fan de subjektive realist
Veenbaas of better sein om de realistyske subjektiviteit fan de
Veenbaasiaanske autentisiteit.
Mei deemoedige groetenis,
Steven H.P. de Jong
jabik veenbaas
Trotwaer