Schip Recht door Zee. De octant in de Republiek in de ... - KNAW

116 De fabricage van octanten en sextanten in de Republiek
was al overleden en Ayres vertrok spoedig uit Amsterdam. Wat betreft datering
komt alleen de hierna te bespreken Johannes van Keulen in aanmerking. Het
maaksel van zijn twee bekende octanten (bijlage 2, nrs. 14 & 15) verschilt echter
aanmerkelijk van die met Holms naam. Bovendien is het uit concurrentieoverweging
de vraag of Van Keulen een tweede Amsterdamse leverancier zou hebben
willen ondersteunen, een bezwaar dat voor Kley minder gold. Het antwoord
moet dus ontkennend luiden.
Jacobus Kley
Jacobus Kley (1716-1791) was een uitmuntend Rotterdams wetenschappelijk
instrumentmaker. 25 Hij woonde ten tijde van zijn huwelijk met Adriana Vermeulen
in 1745 aan de Goudseweg en daarna tot zijn dood in de Jodenlaan net
buiten de Goudse poort. 26 Waarschijnlijk was hij een leerling van de Rotterdamse
uurwerk- en instrumentmaker Steven Hoogendijk (1698-1788), een stuwende
kracht achter de oprichting van het Bataafsch Genootschap voor Proefondervindelijke
Wijsbegeerte in zijn woonplaats. Hoogendijk liet per testament
ƒ1000 aan Kley na. 27 In 1771 ontving deze ƒ 1:10 stuivers voor het taxeren van
enkele fysische instrumenten die waren nagelaten door de Rotterdamse koopman
Jean Moise Geneste. 28 Van Kleys werk is een en ander bewaard en dat
biedt het beeld van een breed assortiment dat ook buiten Rotterdam aftrek
vond. Kley leverde aan de Universiteit van Utrecht en aan Petrus van Musschenbroek
toen die in Leiden was. Voorts aan geleerde genootschappen zoals
het Bataafsch Genootschap en aan de Fundatie van Renswoude in Den Haag.
Het waren hoofdzakelijk instrumenten voor natuurkundige proeven. 29 Op het
terrein van navigatie was Kley eveneens productief. Er is een fraai ebbenhout en
met ivoor ingelegd Daviskwadrant van hem bewaard. 30 In zijn Antwoord schreef
Kley dat hij octanten leverde aan de kamers Rotterdam, Zeeland en Delft van
de VOC. Het waren grote exemplaren met een straal van circa 60 cm (vergelijk
de nrs. 11 en 24 in bijlage 2). De Compagnie kocht juist die omdat, zoals in
hoofdstuk 2 is uitgelegd, een grote straal tot een nauwkeuriger schaalverdeling
leidt. Kley schreef echter dat hij ‘octanten van velerlei groote’ maakte. De
25. Rooseboom, Bijdrage tot de geschiedenis der instrumentmakerskunst, 87. Op zijn instrumenten
graveerde hij zijn naam soms als Kleÿ.
26. Voor het testament van Jacobus en Adriana zie GAR, Notarieel archief 17/05/1746,
2189-828.
27. Over Hoogendijk zie Rooseboom, Bijdrage tot de geschiedenis der
instrumentmakerskunt, 74-75. Voor de testamenten en de boedel zie GAR, Notarieel archief
01/05/1762, 2296-383; 03/06/1769, 2308-557; 26/05/1784, 3303-411; 09/08/1788, 3307-1003.
In zijn eerste twee testamenten was het bedrag vastgesteld op ƒ 2000.
28. GAR, Notarieel archief 29/01/1771, 3004-1050.
29. Zie hierover behalve Rooseboom ook Zuidervaart, Van ‘konstgenoten’ en hemelse
fenomenen, 502.
30. In het Nederlands Scheepvaartmuseum Amsterdam, inv. nr. B.0025 (03).