Schip Recht door Zee. De octant in de Republiek in de ... - KNAW

122
De fabricage van octanten en sextanten in de Republiek
Astronomia of Sterrekunde en noemde zich toen mathematisch instrumentmaker.
44 Vanaf zijn eerste huwelijk, in 1760, tot zijn dood woonde Jan in de
Kalverstraat, in 1767 nader gespecificeerd als bij de Sint Luciensteeg. 45
De jongere Jacobus was, toen hij het poorterschap in 1767 verkreeg, instrumentmaker
en daarbij lid van het Kompas- en zeilmakersgilde. 46 Hij werd in
1757 eigenaar van een pand in de Kalverstraat, tussen de Duifjessteeg en Gapersteeg,
en ook hij bleef tot z’n dood in die straat wonen. 47 Jacobus was niet onbemiddeld,
want bij de aankoop betaalde hij ƒ 4900 contant, de helft van de
prijs. 48 In de periode 1773-1777 woonde instrumentmaker John Cuthbertson
(zie hieronder) niet ver van de broers, namelijk op de hoek van de Sint Luciensteeg
en het meisjesweeshuis. 49
Van Jan zijn vijf octanten bekend (bijlage 2, nrs. 18, 19, 20, 25 & 26) waarvan
er vier zijn gesigneerd. Op drie ervan paste hij een stelschroefinrichting toe
die opzij van de alidade aan de schaalverdeling was geklemd. Dit vertoont enige
overeenkomst met de stelschroef op sextanten van John Bird met schroefdraad.
50 Bij Van Wijk is de schroef vervangen door een tandheugel. Er is van
Jan een landmeetkundig instrument bewaard en hij zou natuurkundige instrumenten
hebben gemaakt. 51 In 1762 leverde Jacobus 4 Octanten a ƒ 45 aan de
VOC. 52 Er is slechts één exemplaar bekend waarop zijn naam voluit voorkomt
(bijlage 2 nr. 17); er bestaat van hem ook een kompas. 53
In totaal zijn er van de broers zeven octanten bekend waarvan er één het
nummer 279 draagt (bijlage 2, nr. 13), misschien een productienummer.
Gerard Hulst van Keulen
De naam van Gerard Hulst van Keulen wordt in 1782, een jaar na zijn moeders
overlijden, in de Journalen van de opperboekhouder voor het eerst als leverancier
aan de VOC genoemd. 54 De oudst bekende octant van Gerard is gesigneerd
44. Dat vierdelige werk was uit het Frans vertaald en verscheen in de jaren 1773-1780.
Cornelis Douwes was bij de aanzet tot de uitgave betrokken, zie Zuidervaart, Van ‘konstgenoten’
en hemelse fenomenen, 624.
45. GAA, Ondertrouwregister 21/03/1760, 603-384; Ondertrouwregister 24/04/1770,
622-69 & Rooseboom, Bijdrage tot de geschiedenis der instrumentmakerskunst, 130. Het kan
zijn dat hij daar vóór 1760 al woonde.
46. GAA, Doopregister 22/12/1734, 81-215v; Poorterboek 10/03/1767, 24-318. Hij noemde
zich toen hij poorter werd Jacobus Mattheus van Wijk.
47. GAA, Begrafenisregister 14/05/1791, 1125-241.
48. GAA, Kwijtscheldingsregister 13/12/1757, 131/6b 261v.
49. Hackmann, John and Jonathan Cuthbertson, 16.
50. Bijlage 2, nrs. 18, 19 & 20, zie hierover Moskowitz, ‘The world’s first sextants’, 31.
51. An Inventory II, 30-5, inv. nr. SI/CS.1 & Rooseboom, Bijdrage tot de geschiedenis der
instrumentmakerskunst, 132.
52. NA, VOC archief, Journalen van de opperboekhouder, inv. nr. 7159, fol. 497.
53. Ter Kuile & Mörzer Bruyns, Amsterdamse kompasmakers, 108.
54. NA, VOC archief, Journalen van de opperboekhouder, inv. nr. 7165, fol. 271.