Schip Recht door Zee. De octant in de Republiek in de ... - KNAW

28
Vernieuwingen in de plaatsbepaling op zee in de achttiende eeuw
de ander van diens landgenoot Josiah Emery. Van Bylandt experimenteerde
ermee op zee, maar was teleurgesteld. Hij stelde vervolgens aan de Admiraliteit
van Amsterdam voor om Franse tijdmeters aan te schaffen, bij voorkeur van
Berthoud. Door bemoeienis van Van Swinden bestelde de Admiraliteit er in
1789 inderdaad twee bij Berthoud, die een jaar later in Amsterdam aankwamen.
42 Na aanloopmoeilijkheden zijn ze met wisselend succes bij lengtebepaling
op zee gebruikt. 43
De voc bestelde vanaf 1789 bij de al genoemde uurwerkmaker Dupuis
…zilvre horologien voor de lengte op zee met seconde wijzers, 44 maar in hoeverre
die daarvoor met succes zijn gebruikt, is niet bekend.
De tijdmeterlengte is op Nederlandse schepen in de achttiende eeuw vooral
experimenteel toegepast en wel op persoonlijk initiatief van marineofficieren
die belangstelling hadden opgevat voor deze methode. Bij de terughoudendheid
van de overheid kunnen de hoge prijs en de schaarste van deze uurwerken een
rol hebben gespeeld. Het risico de kostbare instrumenten in oorlogstijd te verliezen
kan de aanschaf ervan eveneens hebben belemmerd. 45 Verder speelde mee
dat de methode van maansafstanden intussen al met succes bij de admiraliteiten
en de voc was ingevoerd. Marineofficieren zoals Van Bylandt beschouwden de
tijdmeterlengte als een tweede, ‘extra’ methode, na die van maansafstanden. 46
instrumenten
De octant
De eerste belangrijke vernieuwing in de achttiende-eeuwse navigatie-instrumenten,
al droeg die aanvankelijk niet bij tot de oplossing van het lengtevraagstuk,
was Hadley’s octant, een uitvinding uit 1731. Het was een nauwkeurig en
betrekkelijk gemakkelijk te bedienen reflectie-instrument met twee spiegels,
waarmee hoeken tot 90 graden konden worden gemeten. 47 Door het dubbel
42. Eén ervan, het ‘Horloge à longitude’ nr. 40, is nu in het Nederlands Scheepvaartmuseum
Amsterdam, inv. nr. B.0191(27).
43. Davids, Zeewezen en wetenschap, 186.
44. In totaal 73 stuks, zie NA, VOC archief, Journalen van de opperboekhouder, inv.
nr. 7167, fol. 233, 422, 433, 473, 540, 647, 672; inv. nr. 7168, fol. 59, 168, 429, 567. De laatste
betaling was in september 1795. Leopold, ’The introduction of the Marine Chronometer in
the Netherlands’, 494 vermeldt er twee in privé bezit. In 1815 was in de stuurmanskamer van
de voormalige VOC één ‘zeehorologie in koperen kas’, zie Zandvliet, Mapping for Money, 275.
45. Hierdoor zijn begin negentiende eeuw verschillende tijdmeters verloren gegaan, zie
Davids, Zeewezen en wetenschap, 261.
46. Leopold, ‘The introduction of the Marine Chronometer in the Netherlands’, 494.
47. Het woord octant, waarmee een achtste deel van een cirkel (45 graden) wordt bedoeld,
was in de zeventiende eeuw al in gebruik voor een landmeetkundig hoekmeetinstrument,
zie Zinner, Deutsche und niederländische Astronomische Instrumente, 198-199 & Crone,
‘Pieter Holm en zijn octant’, 36. Hierna wordt alleen het in 1731 door Hadley uitgevonden
reflectie-instrument bedoeld.