Schip Recht door Zee. De octant in de Republiek in de ... - KNAW

32
Vernieuwingen in de plaatsbepaling op zee in de achttiende eeuw
berustten. 61 Er zijn voor zover bekend van Godfrey’s octant geen exemplaren
bewaard gebleven.
Constructie en werking van de octant
De octant bestaat uit een sector, frame genaamd, ter grootte van één achtste van
een cirkel. Rond het middelpunt van de sector draait een alidade en het uiteinde
daarvan glijdt langs de rand van de cirkelboog waarop de graadverdeling
is aangebracht. Loodrecht op het frame is op de alidade bij de draaiingsas de
‘grote spiegel’ gemonteerd. Aan het frame zit tegenover het oogvizier de ‘kleine’
of ‘kimspiegel’ bevestigd, eveneens loodrecht op het instrumentvlak. De stuurman
houdt het instrument verticaal in de richting van de zon of ster. Door het
oogvizier of kijkertje 62 ziet hij de kim recht onder het hemellichaam en
beweegt de alidade met grote spiegel langs de gradenboog. Het beeld van het
hemellichaam wordt achtereenvolgens door de grote en de kimspiegel weerkaatst
en valt in het oog van de waarnemer. Die ziet de kim en het dubbel teruggekaatste
beeld van het hemellichaam dus gelijktijdig. Zodra het hemellichaam
op de kim ‘ligt’ zet de stuurman de alidade met een klemschroef vast en leest de
hoogte op de schaalverdeling af. Omdat de lichtstraal tweemaal is weerkaatst,
wordt de gemeten hoek gehalveerd en loopt de graadverdeling tot 90 terwijl de
hoek van het instrument 45 graden bedraagt.
Voor foutloze reflectie van de lichtstraal moet het glas van beide spiegels
zuiver en de voor- en achterkant precies evenwijdig zijn. Teneinde bij een waarneming
van de zon niet te worden verblind waren tussen de grote en kimspiegel
twee wegdraaibare gekleurde glaasje van verschillende donkerte gemonteerd.
Afhankelijk van de sterkte van het zonlicht koos de stuurman welke zonnefilter
hij wilde gebruiken. Het glas van de filters moest aan dezelfde eisen voldoen als
de spiegels. Een alternatief voor de filters was een tweede kijkgaatje in het oogvizier,
iets buiten de stralengang van het instrument, waardoor het zonnelicht
wat werd afgezwakt. 63
Octanten hadden vaak een tweede kimspiegel en vizier die bij de zogenaamde
rugwaartse waarneming werden gebruikt. Als de kim recht onder de zon
slecht of niet te zien was, bijvoorbeeld door heiigheid of land, dan kon de kim er
tegenover, dus recht achter de waarnemer worden benut. Bij deze waarneming
61. Cotter, A History of the Navigator’s Sextant, 122. Anderen die soortgelijke reflectieinstrumenten
uitvonden waren de Fransman Jean-Paul Grandjean de Fouchy en de Engelsman
Caleb Smith. Zie Bennett, The Divided Circle, 132.
62. In Hadley’s beschrijving van 1731 is sprake van een kijkertje, bewaard gebleven vroege
octanten hebben een eenvoudig vizier zonder lenzen.
63. Crone, ‘Pieter Holm en zijn octant’, 5-6. Soms zijn de gaatjes vervangen door een lange
spleet.