Schip Recht door Zee. De octant in de Republiek in de ... - KNAW

overdracht via instrumentmakers
Overdracht via instrumentmakers 61
Van Musschenbroek was de eerste die in de Republiek octanten te koop aanbood
en in 1741 -waarover in hoofdstuk 5 meer – de eerste die ze aan de VOC
leverde. Maar maakte hij die zelf of kocht hij ze in Engeland? Zoals we zagen
onderhield Van Musschenbroek zakelijke contacten met Engelse instrumentmakers,
onder wie Sisson, en hij trad hier op als verkoper van Engelse wetenschappelijke
instrumenten. In 1737 schreef de Amsterdamse instrumentmaker
Dirk Metz aan Petrus van Musschenbroek over een astrolabium dat door Sisson
was gemaakt en dat hij niet twijfelde …of ’t zal een welgemaakt instrument
zijn… Twee jaar daarna verwierf Jan van Musschenbroek van Sisson een transit
instrument voor de Leidse sterrenwacht. 24 Het is dus mogelijk dat de Leidse
instrumentmaker de octant zonder bemoeienis van ’s Gravesande rechtsreeks
van Sisson kocht. Zo’n initiatief zou ook goed in de verbreding van het bedrijf
passen. In hoofdstuk 6 wordt verder ingegaan op de vraag of Jan van Musschenbroek
zelf octanten maakte.
Er zijn redenen om na te gaan of de wetenschappelijk instrumentmaker
Benjamin Ayres (geboren ca 1710 – overleden vóór 1766) betrokken kan zijn
geweest bij de komst van de octant naar de Republiek. Vanaf september 1749
was hij enkele jaren als instrumentmaker verbonden aan het Algemeen Zeemans-Collegie
van Cornelis Douwes, waarover hieronder meer. Onlangs is
meer over de Engelsman Ayres bekend geworden. 25 In oktober 1724 nam Jonathan
Sisson hem voor een periode van zeven jaar als leerling-instrumentmaker
in dienst. Na die termijn, in oktober 1731, was Benjamin volleerd en enkele
dagen voor de afloop van zijn leerlingentijd huwde hij met Anne Sisson, waarschijnlijk
Jonathans jongere zuster. Het echtpaar verhuisde naar Amsterdam,
maar het is niet bekend wanneer. Wel staat vast dat hij naar de Republiek trok
vanwege het daar heersende tekort aan wetenschappelijke instrumentmakers. 26
Hoewel dat tekort er al eerder was, 27 dateert de vroegste vermelding van Ayres
in Amsterdam uit 1743. In dat jaar verscheen van hem een Nederlandstalige
beschrijving van een zonnewijzer. Dit wekt de indruk dat Ayres hier al langer
was en er is een reden dat ook aan te nemen. Hij werkte samen met Mordechag
Semah Aboab, van wie bekend is dat hij in 1735 instrument- en kompasmaker
was aan de Herengracht. Aboab was in 1742 niet meer werkzaam, zodat de
24. Brief van D. Metz aan P. van Musschenbroek, 25 februari 1737, Bibliotheek Museum
Boerhaave, Leiden, arch. nr. 138b & De Clercq, At the sign of the Oriental Lamp, 142.
Een transit instrument bestaat uit een telescoop waarvan de optische as in de meridiaan van
de waarnemer is gemonteerd en die in noord-zuid richting draaibaar is. Hij wordt gebruikt
om het moment van meridiaansdoorgang (transit) van een hemellichaam te bepalen.
25. Leopold, ‘Some notes on Benjamin Ayres’.
26. Leopold, ‘Some notes on Benjamin Ayres’, 396. Zie over dit tekort voorts hoofdstuk 6.
27. Zuidervaart, Van ‘konstgenoten’ en hemelse fenomenen, 310.