Schip Recht door Zee. De octant in de Republiek in de ... - KNAW

De oudst vermelde verkoop van een koperen tabaksdoos, een ‘koperen zeemeter’,
in het Grootboek dateert uit augustus 1743 en die kostte ƒ 5: 10 stuivers.
Op het deksel van Holms dozen was een eeuwigdurende kalender gegraveerd
en op de onderkant een zeemeter, een tabel voor gebruik bij de logmethode van
‘gissen buiten boord’ die in hoofdstuk 1 is beschreven. Niet alle tabaksdozen
met een eeuwigdurende kalender en zeemeter kwamen uit Holms winkel. De
door hem verkochte exemplaren onderscheidden zich door de inscripties Recht
door Zee en het rijmpje: Geen konst maar rijkdom kan men verliezen, daarom is
konst voor rijkdom te verkiezen. 35 De oudste bekende doos met deze teksten
dateert uit 1753 en er bestaan exemplaren met jaartallen van na Holms overlijden
waaruit blijkt dat Arend Swieter de verkoop voortzette. 36
Bijdragen van Pieter Holm aan de stuurmanskunst
Hoezeer Crone Holm ook waardeerde – tegen schrijver dezes sprak hij eens over
‘mijn vriend Holm’ – hij kende de beperkingen van de leermeester. In hoofdstuk
3 is Crones vernietigende mening over de inhoud van de Stuurmans Zee-Meter
geciteerd, dat hij als nautisch geschrift waardeloos noemde. Ook de bijdrage aan
de heruitgave van Hellingwerfs sterk verouderde Groote Hoornse Stuurmans-
Konst was niet van hoog gehalte en nauwelijks meer dan een avond werk. 37 Holm
vond het helemaal niet nodig dat een stuurman over veel theoretische kennis op
zijn vakgebied beschikte. Dit blijkt uit zijn leuze: Den zeemans beurs word kaal
door veele meesters maalen, te weten al datgeen, waar niemand na en vraagt. 38
De leermeester meende een methode voor lengtebepaling op zee te hebben
gevonden. Dat kon volgens hem door het nemen van een peiling – die hij
‘loding’ noemde – van de Poolster en een berekening. Daarmee voegde Holm
zich bij de reeks uitvinders van onbruikbare methoden voor lengtebepaling op
zee. 39 Erger was dat Holm bij de uitleg de indruk wekte niet te hebben geloofd
dat de aarde om haar eigen as en om de zon draaide.
Toch is Holms werk niet zonder betekenis geweest en onderscheidde de
Zweed zich van andere leermeesters in de stuurmanskunst. Holm droeg in
belangrijke mate bij aan de populariteit van de octant in de Republiek. Hij
bood dat moderne navigatie-instrument met succes aan zijn leerlingen en
andere zeevarenden aan, die hun weg naar het Schip Recht door Zee vonden.
35. Crone, ‘Het gissen van vaart en verheid’, 224. Het rijmpje ontleende Holm aan Claes
Hendriksz Gietermaker.
36. Een lijst van bewaarde tabaksdozen, inclusief een toelichting, is van dr. R.H. van Gent
en is te vinden op internet onder www/phys.uu.nl/˜vgent/holmbox/holmbox.htm.
De dozen zijn waarschijnlijk in het Duitse Iserlohn gemaakt.
37. Crone, ‘Pieter Holm en zijn zeevaartschool’, 567.
38. Aangetroffen op een gedrukt briefje in de doos van een octant uit 1753 (bijlage 2, nr. 7),
zie Crone, ‘Pieter Holm en zijn octant’, 134.
39. Crone, ‘Pieter Holm en zijn zeevaartschool’, 709-714.
Inleiding 81