Schip Recht door Zee. De octant in de Republiek in de ... - KNAW

52
De introductie van de octant in de Republiek
Wel speelde de stadhouderlijke familie vanaf de jaren dertig van de achttiende
eeuw een bescheiden rol op dit gebied. 1 Willem IV en diens kunstzinnige en uit
Groot-Brittannië afkomstige echtgenote Anna van Hannover breidden de
stadhouderlijke verzameling van wetenschappelijke instrumenten uit. Ze waren
in Leeuwarden en later in Den Haag betrokken bij wetenschappelijke ontwikkelingen,
waaronder het onderwijs in de stuurmanskunst.
Na de dood van Willem IV in 1751 kwam voorlopig een einde aan de stadhouderlijke
belangstelling. Die rol werd in 1752 overgenomen door het eerste
Nederlandse genootschap dat naar voorbeeld van de Society en de Académie
werd opgericht, de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen in Haarlem.
2 Dat was echter lang na de introductie van de octant in ons land, zodat dit
instrument hier dus op een andere manier moet zijn terecht gekomen.
Hier wordt vooropgesteld dat de octant vanuit Groot-Brittannië in de
Republiek is geïntroduceerd en niet uit Frankrijk. De vroegste Nederlandstalige
beschrijving, in de al genoemde Uitgeleeze Natuurkundige Verhandelingen
van 1736, was de vertaling van een Engelse brochure en de inleider verwijst uitsluitend
naar Engels gebruik. De eerste gedrukte Franse beschrijving dateert
van drie jaar later. Zoals we hierna zullen zien was de octant in 1735 in Leiden al
te koop, in hetzelfde jaar waarin Fransen het instrument voor het eerst experimenteel
gebruikten.
In dit hoofdstuk wordt eerst de schriftelijke introductie van de octant in de
Republiek besproken. Vervolgens worden drie mogelijkheden onderzocht
langs welke de uitvinding hier kan zijn gekomen. Er zal eerst worden gekeken of
de octant dankzij bestaande wetenschappelijke banden met Groot-Brittannië
naar ons land kwam. De tweede mogelijkheid is door uitwisseling tussen Britse
en Nederlandse instrumentmakers. Ten derde wordt bezien of de octant hier
zijn intrede deed door uitwisseling van kennis en informatie tussen zeevarenden.
In de laatste paragraaf wordt de rol van het onderwijs besproken. Als einde
van de introductiefase is 1748 gekozen, het jaar waarin de VOC aanving om
octanten standaard als navigatiehulpmiddel aan haar schepen te verstrekken.
overdracht via publicaties
De eerste Nederlandstalige beschrijving van de octant, ‘Beschrijving van een
nieuw instrument om polushoogte en andere hoogtens op zee te nemen’,
1. De Clercq, ‘Science at Court’; Idem, ‘Het kabinet van wetenschappelijke instrumenten’
& Zuidervaart, Van ‘konstgenoten’ en hemelse fenomenen, 92-96. Willem IV was vanaf 1733
fellow van de Royal Society.
2. Van Berkel, In het voetspoor van Stevin, 84-85 & Zuidervaart, Van ‘konstgenoten’ en
hemelse fenomenen, 85-87.