Schip Recht door Zee. De octant in de Republiek in de ... - KNAW

De rol van het onderwijs 69
Hier was verbetering dringend nodig en die kwam er dankzij Cornelis Douwes.
Net als Martens onderscheidde Douwes zich van andere leermeesters in de
stuurmanskunst, door wèl aandacht te besteden aan de wiskundige basis van de
stuurmanskunst. Hij vestigde zich rond zijn negentiende jaar als particulier
leermeester in Amsterdam. In 1747 solliciteerde Douwes bij de Admiraliteit van
Amsterdam naar de functie van onderwijzer in de artillerie. Tegelijk bood hij
aan om wiskunde en navigatie en daarmee verwante vakken zoals platte- en boldriehoeksmeting,
sterrenkunde, meetkunde, en ook het gebruik van navigatieinstrumenten
te onderwijzen. In feite bood Douwes de Admiraliteit aan een
onderwijsinstelling voor de zeevaart op te richten. Hij legde zijn plan …tot het
oprechten van een zeemanschool, waar in ider dagelijks op byzondere tijden in die
wetenschap zou werden onderwesen… eveneens voor aan de Oost- en de West-
Indische Compagnie (WIC), de Sociëteit van Suriname en de burgemeesters
van Amsterdam. Door tussenkomst van Schrijver kreeg stadhouder Willem IV
als admiraal-generaal bemoeienis met het plan en in 1748 werd in Amsterdam
het Algemeen Zeemans-Collegie opgericht, de eerste zeevaartschool van ons
land met overheidssteun. 54 Luitenants van de Admiraliteit, stuurlieden van de
VOC en volgens afspraak met de stad Amsterdam ook wezen en scholieren die
voor de zeevaart geschikt waren, konden zich bij Douwes kosteloos in
genoemde vakken bekwamen. De school sloeg aan en de toeloop van leerlingen
dwong hem spoedig naar een grotere woning te verhuizen. In 1749 werd Douwes
tevens benoemd tot mathematicus van de Admiraliteit en examinator van
de luitenants. Bij zijn sollicitatie stelde hij voor om een nieuw handboek met
tafels uit te brengen, maar dat haalde het niet, zodat de leerboeken van Gietermaker
en De Vries in gebruik bleven. 55
Om aan de kritiek op de kwaliteit van navigatie-instrumenten tegemoet te
komen benoemde de Admiraliteit van Amsterdam in 1749 de instrumentmaker
Benjamin Ayres. 56 Net als bij Douwes’ aanstelling was Schrijver de drijvende
kracht die opnieuw de steun van Willem IV wist te krijgen. Ayres mocht
zich in het vervolg ‘Mathematische Instrument-maaker’ van de prins noemen,
een erefunctie vergelijkbaar met die welke Sisson in Groot-Brittannië in 1729
had gekregen. 57 Schrijver stelde de instructie op en daarin werd vastgelegd dat
Ayres de leerlingen van Douwes van navigatie-instrumenten moest voorzien en
bovendien in zeven jaren tijd acht tot tien personen kosteloos tot instrumentmaker
moest opleiden. Er was aan dit soort vaklieden een gebrek waardoor zee-
54. Crone, Cornelis Douwes, 122-126.
55. Uitgever Van Keulen verwerkte een deel van Martens’ kritiek in volgende edities van
Gietermakers handboek, toevoeging van een beschrijving van de octant bleef echter uit.
Zie Crone, Cornelis Douwes, 39.
56. Crone, Cornelis Douwes, 129-131.
57. In 1751 bevatte de stadhouderlijke verzameling meerdere wetenschappelijke instrumenten
van Ayres waaronder een octant en tevens zo’n instrument van Sisson, zie De Clercq,
‘Science at Court’, 139, 143 & Idem, ‘Het kabinet van wetenschappelijke instrumenten’, 81.