Schip Recht door Zee. De octant in de Republiek in de ... - KNAW

de stand van kennis omstreeks 1700:
de republiek vergeleken met andere landen
Teneinde de ontwikkelingen in de navigatie te kunnen volgen, moet de stand
van kennis van dat vak aan het begin van de achttiende eeuw worden besproken,
die vormt namelijk de basis voor de verbeteringen op dit gebied. De belangrijkste
handboeken van rondom 1700 geven een goed beeld van de stuurmanskunst
voor de ‘grote’ zeevaart in die tijd, in de Republiek, in Engeland en in Frankrijk.
De kennis in de Republiek
De stand van kennis omstreeks 1700 15
In 1702 verscheen bij de Amsterdamse uitgever Johannes Loots een handboek
over de stuurmanskunst dat in de loop van de eeuw meermalen opnieuw is uitgegeven.
Het was de Schat-Kamer ofte Konst der Stier-Lieden van de Amsterdamse
leraar in de wiskunde Klaas de Vries. Het boek geeft een helder beeld van
de kennis van de stuurmanskunst zoals die bij de ‘grote’ zeevaart werd beoefend.
Een belangrijk onderwerp in de Schat-Kamer is de hoogtemeting van de
zon of een ster boven de kim, om de geografische breedte te berekenen. Net als
bij de zon kan men van een ster de hoogte observeren als die in de meridiaan
van de waarnemer staat, en daaruit de breedte berekenen. Daarvoor waren
behalve van de zon tevens van enkele heldere sterren declinatietafels gegeven en
werden aan boord hemelglobes gebruikt. 25 Zo’n sterwaarneming deed men in
de schemering vanwege de noodzakelijke scherpte van de kim.
De Vries beschreef de drie bij Nederlandse zeelieden meest gangbare
instrumenten voor hoogtemeting. De graadstok achtte hij het belangrijkst, de
andere waren het Daviskwadrant en de spiegelboog. Die laatste was kort vóór
1660 uitgevonden door Joost van Breen, equipagemeester van de kamer Zeeland
van de voc. De boog had een spiegel en de waarnemer stond met zijn rug
naar de zon. De spiegelboog genoot vooral op Zeeuwse schepen populariteit en
is daar tot in de achttiende eeuw in gebruik gebleven. 26 De Vries beschreef de
graadstok het uitvoerigst en legde uit hoe de zeeman die zelf kon maken. Hij
besprak de correcties die op de geschoten of ‘schijnbare’ hoogte van een hemellichaam
boven de kim moesten worden toegepast om die tot de ‘ware’ hoogte te
herleiden en verschafte daarvoor de benodigde tabellen. Een belangrijke
25. Om de sterren te kunnen identificeren, zie Cornelis Douwes, Beschryvinge van
het Octant, 11.
26. Davids, Zeewezen en wetenschap, 173-175.