Schip Recht door Zee. De octant in de Republiek in de ... - KNAW

More documents

Recommendations

Info

Het meten van de zonshoogte met een zeeastrolabium. De alidade wordt gedraaid tot de schaduw van het bovenste vizier het onderste vizier bedekt, waarna de hoogte bij de graadverdeling op de bovenrand wordt afgelezen. Gravure uit De Zeevaert ofte Const van ter Zee te Varen door Pedro de Medina, Antwerpen 1580. Collectie Nederlands Scheepvaartmuseum Amsterdam Inleiding 7 Bezuiden de equator is de Poolster niet meer zichtbaar en een zuidelijke poolster is er niet. Om ook op het zuidelijk halfrond de breedte te kunnen bepalen, ontwikkelden sterrenkundigen omstreeks 1485 een methode om hun positie te berekenen uit het complement van de hoogte van de zon als die rond het middaguur haar hoogste stand bereikt. Aangezien de zon niet permanent boven de equator staat maar in de loop van zes maanden ogenschijnlijk tussen de keerkringen beweegt, moesten speciale tafels worden berekend. Ze bevatten van dag tot dag de declinatie, het aantal booggraden dat de projectie van de zon op het aardoppervlak ten noorden of zuiden van de equator is. Het complement vond men door de zonshoogte van 90 graden af te trekken. Teneinde aan deze berekening te ontkomen voorzag men zeeastrolabia van een tweede, complementaire graadverdeling. Om niet te worden verblind liet de waarnemer bij
8 Ontwikkelingen in de navigatie vóór 1700 de zonnewaarneming de schaduw van het bovenste vizier van het zeeastrolabium het onderste vizier bedekken. Met declinatietafel en zeeastrolabium kon men dus eenmaal per dag de breedte berekenen, als de zon rond het middaguur in de meridiaan van de waarnemer, dus ten noorden of zuiden van hem stond. De eerste declinatietafels waren in handschrift, maar omstreeks 1509 verschenen ze in Portugal in boekvorm. 4 Ze bevatten tevens wat men in het Nederlands ‘Regiment van de Noordstarre’ noemde, de kleine correctie die op de waargenomen Poolsterhoogte moest worden toegepast omdat die ster niet precies boven de Noordpool staat. Begin zestiende eeuw werd de graadstok, eveneens een ouder sterrenkundig instrument, voor hoogtemeting op zee aangepast. 5 Het bestond uit een ongeveer negentig centimeter lange en anderhalve centimeter dikke vierkante stok, met op een van de zijden een graadverdeling van 0 tot 90. Bij de stok hoorde een platte houten schuif met in het midden een vierkant gat waardoorheen de stok werd geschoven. De stuurman plaatste het ene uiteinde van de stok bij zijn oog en richtte het andere naar het hemellichaam. Hij bewoog de schuif heen en weer tot de kim langs de onderkant en de Poolster langs de bovenkant zichtbaar was. Op de graadverdeling las hij vervolgens bij de schuif de hoogte af die, na toepassing van het al genoemde ‘Regiment’, zijn breedte opleverde. Een bron van onnauwkeurigheid bij gebruik van de graadstok was het ‘blinken’, het gelijktijdig langs boven- en onderzijde van de schuif kijken. Voor het waarnemen van de zonshoogte kreeg ook de graadstok een complementaire graadverdeling. Men ‘schoot’ doorgaans de onderrand van de zon waarbij de waarnemer tegen het felle licht moest inkijken. 6 Dit kon worden vermeden door aan het bovenste uiteinde van de schuif een gekleurd glaasje te bevestigen als zonnefilter, een toepassing die in 1574 voor het eerst is beschreven. 7 In de zeventiende eeuw werden, vooral dankzij Nederlanders, enkele belangrijke verbeteringen aan de graadstok aangebracht waardoor de nauwkeurigheid van het instrument toenam. De graadverdeling werd verfijnd en uitgebreid tot de vier zijden van de stok, elk met een bijbehorende schuif. Er werden hulpstukken ontwikkeld zodat de stok met de rug naar de zon kon worden gebruikt, waardoor zowel het blinken als het tegen het zonlicht in observeren werd vermeden. Nog vóór deze verbeteringen aan de graadstok werd voor hoogtewaarneming op zee een derde instrument uitgevonden. In 1595 beschreef de Engelse 4. Waters, The Art of Navigation, 52. 5. Mörzer Bruyns, The Cross-Staff, 23. 6. De uitdrukking zonnetje en sterretje ‘schieten’ is waarschijnlijk ontleend aan de graadstok, die bij gebruik enige gelijkenis vertoont met het schieten met een kruisboog, zie Mörzer Bruyns, The Cross-Staff, 23. 7. Mörzer Bruyns, The Cross-Staff, 25.
Page 1 and 2: SCHIP RECHT DOOR ZEE W.F.J. MÖRZER
Page 3 and 4: commissie voor zeegeschiedenis Voor
Page 5 and 6: Afbeelding omslag: Portret van een
Page 7 and 8: VI 3 4 5 6 Inhoud de introductie va
Page 10 and 11: Woord vooraf Dit boek is het result
Page 12: vriendelijk de Engelse samenvatting
Page 15 and 16: 2 Inleiding sextant aanzienlijk min
Page 18 and 19: hoofdstuk 1 Ontwikkelingen in de na
Page 22 and 23: zeevaarder John Davis het naar hem
Page 24 and 25: Inleiding 11 Daviskwadrant door Jac
Page 26 and 27: de nulmeridiaan kunnen voor een per
Page 28 and 29: de stand van kennis omstreeks 1700:
Page 30 and 31: houtje bij het achterschip aankwam,
Page 32 and 33: hoofdstuk 2 Vernieuwingen in de pla
Page 34 and 35: tafels waren vooralsnog alleen in h
Page 36 and 37: een reeks die sinds 1678 bij de Aca
Page 38 and 39: eeuw vertraagde de invoering van de
Page 40 and 41: Technieken 27 de kamer Amsterdam va
Page 42 and 43: Instrumenten 29 teruggekaatste beel
Page 44 and 45: Portret van een man met een octant.
Page 46 and 47: Een octant met de verschillende ond
Page 48 and 49: waarneming middelden, dan reduceerd
Page 50 and 51: Instrumenten 37 Een dubbele schaalv
Page 52 and 53: ivoor gegraveerd. De benen en ivore
Page 54 and 55: Instrumenten 41 de commerciële mar
Page 56 and 57: Instrumenten 43 verkozen tot fellow
Page 58 and 59: De sextant Instrumenten 45 Bij zijn
Page 60 and 61: Instrumenten 47 De spiegels konden
Page 62: Instrumenten 49 De stralengang van
Page 65 and 66: 52 De introductie van de octant in
Page 71 and 72:
58 De introductie van de octant in
Page 73 and 74:
Page 75 and 76:
Page 77 and 78:
Page 79 and 80:
Page 81 and 82:
Page 83 and 84:
Page 85 and 86:
72 Pieter Holm en de vernieuwingen
Page 87 and 88:
Page 89 and 90:
Page 91 and 92:
Page 93 and 94:
Page 95 and 96:
Page 97 and 98:
Page 99 and 100:
Page 102 and 103:
hoofdstuk 5 De vraag naar octanten
Page 104 and 105:
Holm verkocht Daviskwadranten in tw
Page 106 and 107:
De Verenigde Oostindische Compagnie
Page 108 and 109:
De admiraliteiten 95 Een grote octa
Page 110 and 111:
Holms kopers bij de koopvaardij voe
Page 112 and 113:
Onderwijsinstellingen 99 Portret va
Page 114 and 115:
Onderwijsinstellingen 101 octanten
Page 116 and 117:
Octanten en sextanten van buiten de
Page 118:
Octanten en sextanten van buiten de
Page 121 and 122:
108 De fabricage van octanten en se
Page 123 and 124:
Page 125 and 126:
Page 127 and 128:
Page 129 and 130:
Page 131 and 132:
Page 133 and 134:
Page 135 and 136:
Page 137 and 138:
Page 139 and 140:
Page 141 and 142:
Page 143 and 144:
Page 145 and 146:
Page 147 and 148:
Page 149 and 150:
Page 151 and 152:
Page 153 and 154:
Page 155 and 156:
142 Conclusie De introductie van de
Page 158 and 159:
Summary This book deals with the in
Page 160 and 161:
een apprenticed to Jonathan Sisson
Page 162 and 163:
Résumé Ce livre traite de l’int
Page 164 and 165:
Il n’est, toutefois, pas certain
Page 166:
innovations en navigation parmi les
Page 169 and 170:
156 Bijlage 1 zijn bij de slotbetal
Page 171 and 172:
158 Bijlage 1 1741 (Jacob de Vogel)
Page 173 and 174:
160 Bijlage 1 1747 Jurgen Ketelhoed
Page 175 and 176:
162 Bijlage 1 Carel Roelofze van W.
Page 177 and 178:
164 Bijlage 1 1753 de heer Jan Scho
Page 179 and 180:
166 Bijlage 1 [27] 8 Debet Credit d
Page 181 and 182:
168 Bijlage 1 1755 (stuurman Nicola
Page 183 and 184:
170 Bijlage 1 1756 (stuurman Hendri
Page 185 and 186:
172 Bijlage 1 [35] 16 Debet en Cred
Page 187 and 188:
Page 189 and 190:
176 Bijlage 1 dito 27 (stuurman Die
Page 191 and 192:
178 Bijlage 1 2 passers en een dubb
Page 193 and 194:
Page 195 and 196:
182 Bijlage 1 juni 17 (stuurman Jur
Page 197 and 198:
184 Bijlage 1 1761 Jan Ekberg, navi
Page 199 and 200:
186 Bijlage 1 1762 Pieter Lafverent
Page 201 and 202:
188 Bijlage 1 1762 (stuurman Hans G
Page 203 and 204:
Page 205 and 206:
192 Bijlage 1 1763 Hendrik Hanze, n
Page 207 and 208:
Page 209 and 210:
196 Bijlage 1 1765 Jacob Berg, navi
Page 211 and 212:
Page 213 and 214:
200 Bijlage 1 1767 (stuurman Hans G
Page 215 and 216:
202 Bijlage 1 1769 (den 13 juli And
Page 217 and 218:
204 Bijlage 1 1772 12 juni, Christo
Page 219 and 220:
206 Bijlage 2 2 Datering ≤ 1749 S
Page 221 and 222:
208 Bijlage 2 Collectie Nederlands
Page 223 and 224:
210 Bijlage 2 12 Datering 1759 Sign
Page 225 and 226:
212 Bijlage 2 17 Datering 1763 Sign
Page 227 and 228:
214 Bijlage 2 22 Datering circa 176
Page 229 and 230:
216 Bijlage 2 Collectie Jan Baak wa
Page 231 and 232:
218 Bijlage 2 gekleurde glazen (roo
Page 234 and 235:
ijlage 3 221
Page 236 and 237:
223
Page 238:
Gebruikte afkortingen GAA Gemeentea
Page 241 and 242:
228 Bronnen en literatuur rotterdam
Page 243 and 244:
230 Bronnen en literatuur Holm, Pie
Page 245 and 246:
232 Bronnen en literatuur literatuu
Page 247 and 248:
234 Bronnen en literatuur Crone, Er
Page 249 and 250:
236 Bronnen en literatuur Krogt, P.
Page 251 and 252:
238 Bronnen en literatuur Moskowitz
Page 253 and 254:
240 Bronnen en literatuur Zandvliet
Page 255 and 256:
242 Register van de namen van perso
Page 257 and 258:
Page 259 and 260:
Page 261 and 262:
Page 263 and 264:
Page 265 and 266:
Page 267 and 268:
Page 269 and 270:
256 Algemeen register Hollandse cir
Page 271 and 272:
258 Curriculum Vitae W.F.J. Mörzer
Page 274:
Schip Recht door Zee gaat over de i
show all

Schip Recht door Zee. De octant in de Republiek in de ... - KNAW

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?