Schip Recht door Zee. De octant in de Republiek in de ... - KNAW

134
De fabricage van octanten en sextanten in de Republiek
octant die de Compagnie omstreeks 1742 voor kapitein Blom van de Anna uit
Engeland liet overkomen kostte 65 gulden. 106
Ayres verkocht zijn octanten in 1744 voor ƒ 75 per stuk aan de VOC, hetzelfde
bedrag dat Van Keulen in 1751 berekende. 107 Later daalden de prijzen,
waarschijnlijk als gevolg van Britse concurrentie. De Londense instrumentmaker
George Adams rekende in 1766 tussen de £ 2/2 en £ 4/4 ofwel tussen ƒ 22
en ƒ 44. 108 Zijn stadsgenoot Benjamin Cole rekende zes jaar later £ 1/14, ofwel
ƒ 18,25 voor een eenvoudig octant met transversalennonius en tussen de £ 2/2 en
£ 3/10 (ƒ 22 en ƒ 36,75) voor een exemplaar met een moderne nonius. 109 Zoals
uit het onderzoek van de Heren XVII van 1762 bleek, kostte een octant in de
Republiek toen zo’n 45 gulden.
Vergelijking van de prijs die de VOC betaalde met de verkoopcatalogus van
Van Keulen uit 1777 leert dat de Compagnie voor haar stuurlieden de duurste
soort kocht. Het kon een stuk goedkoper. Bij Van Keulen kon een stuurman
toen voor ƒ 8 al een eenvoudige octant aanschaffen. Zoals uit het Grootboek
blijkt betaalde men bij Pieter Holm eveneens minder. De duurste soort kostte
weliswaar omstreeks ƒ 40, maar goedkopere waren circa ƒ 25, nauwelijks meer
dan de laagste prijs van Benjamin Cole. Dit waren nog altijd flinke bedragen
vergeleken met de graadstok, die nog steeds populair was. Eind jaren veertig
kocht men die al voor een gulden of vijf, een prijs die in 1777 niet hoger was. 110
De spiegelboog van Joost van Breen was bij Van Keulen toen te koop voor
ƒ 4:10 stuivers en een Daviskwadrant was nauwelijks duurder.
Men zou verwachten dat de komst van de verdeelmachine tot kostenverlaging
leidde, want het gebruik ervan leverde een tijdbesparing op. Cuthbertson
erkende dat met zo’n machine verschillende schaalverdelingen konden worden
gemaakt in dezelfde tijd dat men er met de oude methode één verdeelde. Een
prijsverlaging kwam er echter niet, althans niet voor de VOC. Uit de Journalen
van de opperboekhouder blijkt dat de aankoopprijs van octanten onveranderd
op ƒ 45 bleef staan. De vraag naar de invloed van de verdeelmachine op de prijzen
is eveneens gesteld ten aanzien van Britse sextanten en ook daar bleek van
een verlaging geen sprake te zijn. 111 Bij instrumenten die met behulp van een
verdeelmachine waren gemaakt gold wel dat men voor hetzelfde bedrag een
kwalitatief beter instrument verwierf en dat de aanschaf van zo’n machine een
investering vergde die moest worden terugverdiend.
106. Gawronski, De equipagie van de Hollandia en de Amsterdam, 229.
107. NA, VOC archief, Journalen van de opperboekhouder, inv. nr. 7154, fol. 142; inv.
nr. 7155, fol. 854.
108. Warner, ‘John Bird and the origin of the sextant’, 8. Voor de vergelijking tussen
Engelse ponden en guldens is uitgegaan van een gemiddelde koers van ƒ 10,50, zie Korthals
Altes, Van £ Hollands tot Nederlandse ƒ, 235-238, bijlage A, de wisselkoersen 1609-1816.
109. Taylor & Richey, The Geometrical Seaman, 110-111. Cole rekende voor een geheel
van messing gemaakt octant maximaal £ 6/6, ofwel ruim ƒ 66.
110. Zie voor de prijsontwikkeling van de graadstok Mörzer Bruyns, The Cross-Staff, 24,
97-98.
111. Warner, ‘John Bird and the origin of the sextant’, 8.