Schip Recht door Zee. De octant in de Republiek in de ... - KNAW

48
Vernieuwingen in de plaatsbepaling op zee in de achttiende eeuw
bekend uit omstreeks 1785. 123 De kracht van de Franse nautische instrumentmakerij
lag echter in hoofdzaak bij de reflectiecirkel.
De reflectiecirkel
Bij het meten van de afstand tussen de maan en de zon of een vaste ster bleek
ook het bereik van de sextant niet altijd voldoende. Het al genoemde cirkelvormige
hoekmeetinstrument van Mayer werd daarom verbeterd. Dat deed de
Franse marineofficier Jean-Charles chevalier de Borda (1733-1799) die een volwaardige
reflectiecirkel ontwierp, en daarom vaak cirkel van Borda genoemd.
De Borda liet zijn ontwerp uitvoeren door de Parijse instrumentmaker Etienne
Lenoir (1744-1832) die in 1777 het eerste exemplaar vervaardigde, dat net als het
exemplaar dat Campbell had gebruikt, van messing was gemaakt. 124 Na Lenoir
werd diens landgenoot François-Antoine Jecker een bekende maker van deze
instrumenten. 125 Zoals uit inventarisatie van oude collecties blijkt, vonden
Franse reflectiecirkels ook buiten eigen land ingang. De Koninklijke Zweedse
Academie van Wetenschappen kocht van Lenoir een reflectiecirkel en van hem
is een exemplaar bekend in het Deense nationale scheepvaartmuseum, waar
tevens een cirkel van Jecker is. 126 In de collectie van de Kweekschool voor de
Zeevaart te Amsterdam (opgericht 1785) is een reflectiecirkel van Lenoir. 127 Uit
Amerika is bekend dat Nathaniel Bowditch, omstreeks 1800 de hervormer van
de stuurmanskunst in zijn land, een vermoedelijk Franse reflectiecirkel bezat. 128
De al genoemde Troughton maakte uitstekende reflectiecirkels en verkocht die
naar het buitenland. In 1796 vereenvoudigde hij het gangbare ontwerp met als
resultaat een eigen cirkel die populariteit genoot. Volgens McConnell verkocht
hij daarvan in twintig jaar tijd 200 exemplaren. 129
123. Ifland, Taking the Stars, 57, 77.
124. Chapuis, A la mer comme au ciel, 294-295. Tien jaar later verscheen Borda’s
beschrijving Description et usage du cercle de réflection, avec différentes méthodes pour calculer
les observations nautiques. (Parijs, 1787).
125. Bennett, The Divided Circle, 135.
126. Pipping, The Chamber of Physics, 28, 126 & Andersen, Historic Scientific Instruments
in Denmark, 60.
127. Mörzer Bruyns, ‘Instrumenten’, 170.
128. Brewington, Navigating Instruments, 52.
129. McConnell, Instrument Makers to the World, 11 & Forbes, The Birth of Navigational
Science, 5.