Schip Recht door Zee. De octant in de Republiek in de ... - KNAW

86
Pieter Holm en de vernieuwingen in de navigatietechnieken
onderzoeken te doen voor het geld dat men een octant voor koopen kan… 41 Maar
ook zeelieden waren niet altijd zorgvuldig met hun bezit en door stoten kon het
frame ontzet en de spiegels uit hun stand raken. Cuthbertson waarschuwde: De
stuurlieden zyn in het algemeen al te sloerzig weegenes haare octanten wynig zyn
daar, die zich me bemoeyen, met te onderzoeken of haare octant goed is, en zo zy
zulks doen vertrouwen zy andere lieden daar me[e]…
Holm onderzocht zijn octanten vóór verkoop op de instrumentale fout.
Hij deed dat voor een vijftiental hoeken om de zes graden, beginnende bij zes
graden en vervolgens oplopend tot negentig. De resultaten legde hij vast op een
voorbedrukt tabelletje. Achter elke hoek vulde Holm de waarde van de correctie,
meestal enkele boogminuten, met de pen in en plakte de tabel vervolgens
aan de binnenzijde van de octantdoos. Nadat de stuurman een hoogte had
geschoten vond hij in de tabel bij de gevonden hoogte de bijbehorende correctie
en paste die toe. 42
Holm deed het onderzoek niet alleen voor de exemplaren die hij verkocht
maar zoals uit bovenstaande tekst blijkt kon iedere stuurman met zijn octant
terecht in het Schip Recht door Zee. Waarschijnlijk maakte de leermeester bij
zijn onderzoek gebruik van het …groote octant op een stok om buijte middags
breete mee te nemen en om proeffen mee te doen… en van een …groote quadrant
in London gemagt om proeffen te doen. 43 Ze konden voor ijking worden gebruikt
omdat van deze werktuigen de instrumentale fout nauwkeurig bekend was.
Het verschijnsel instrumentale fout kende men al langer. Douwes wees er op
en het was zelfs zijn opdracht die te verhelpen. 44 Het is echter niet bekend is of
hij dat daadwerkelijk deed en van registratie van instrumentale correcties door
Douwes of andere leermeesters is evenmin iets bekend. Van Holm weten we dat
wel. Als op de praktijk gerichte leermeester liet hij formuliertjes drukken waarop
hij per instrument de toe te passen correctie invulde. Op die manier werd de
stuurman telkens als hij z’n octant uit de doos pakte aan de correctie herinnerd.
Holm was hiermee zijn tijd ver vooruit want pas in de negentiende eeuw werden
dergelijke certificaten standaard bij octanten en sextanten geleverd.
Het Grootboek van Pieter Holm
In zijn testament, opgemaakt op 3 maart 1775, ten overstaan van notaris Arnoldus
de Ridder, benoemde Pieter Holm de kerkvoogden van de doopsgezinde
41. Cuthbertson, Verhandeling, 36.
42. Crone, ‘Pieter Holm en zijn octant’, 136, 161-162.
43. Die behoorden bij zijn overlijden tot de inventaris van de school, Crone, ‘Pieter Holm
en zijn octant’, 163.
44. Crone, ‘Pieter Holm en zijn octant’, 165.