Erfgoededucatie - Vereniging van Nederlandse Gemeenten

E R F
G O E D
E D U C A T I E
E E N B E L E I D S H A N D R E I K I N G

ERFGOEDEDUCATIE EEN BELEIDSHANDREIKING
Een uitgave van Stichting Erfgoed Actueel, de Vereniging van Nederlandse Gemeenten en het Overleg Provinciale Erfgoedinstellingen
(OPEN).
De beleidshandreiking Erfgoededucatie kwam mede tot stand met steun van het Cultuurfonds Bank Nederlandse Gemeenten en
het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap
VOORWOORD
Erfgoed is een zo vanzelfsprekend element in onze leefomgeving, dat we er vaak niet meer bij
stilstaan dat het ons iets te vertellen heeft. Erfgoed is niet alleen een tastbare afdruk van onze
cultuurhistorie, maar heeft als gedeeld verleden ook gevoelswaarde en een zeker samenbindend
vermogen.
Niet voor niets begint deze uitgave met de vaststelling: ‘Elke gemeente heeft erfgoed’. Het vanzelfsprekende,
de ons omringende wereld uitlichten en toelichten, is een belangrijk uitgangspunt
in deze beleidshandreiking Erfgoededucatie.
Deze handreiking zal verduidelijken wat ‘erfgoededucatie’ inhoudt en wat je er als gemeente zoal
mee kunt. Bij het begrip ‘educatie’ wordt vaak meteen aan het onderwijs gedacht. Er is in deze
handreiking dan ook ruime aandacht voor mogelijkheden die scholen hebben om het ons omringende
erfgoed te gebruiken voor inspirerende cultuureducatie en als activerend hulpmiddel in
gewone schoolvakken. Ook de gemeente heeft hierin een belangrijke, stimulerende rol.
Maar… er is meer. Onderwijs is een onderdeel van een doorlopend proces om (meer) mensen
bij cultuur te betrekken. Erfgoededucatie heeft daarom ook een duidelijke functie om een breed
publiek van alle leeftijden ‘buitenschools’ kennis te laten maken met de vele facetten van erfgoed.
Deze handreiking is ontwikkeld om gemeenten te ondersteunen bij het vormgeven van een
lokaal aanbod van erfgoededucatie. Waar niet alleen het onderwijs mee aan de slag kan, maar dat
ook een eyeopener is voor beleidsmakers op terreinen als welzijn, economie, toerisme en ruimtelijke
ontwikkeling.
Naast een schets van de praktijk, geïllustreerd door aansprekende voorbeelden uit gemeenten die
er al volop werk van maken, biedt de uitgave een stappenplan voor het ontwikkelen van lokaal
erfgoededucatiebeleid.
De voorliggende publicatie is, kortom, een ‘pluktuin’ waaruit u zonder al teveel inspanning de
ingrediënten oogst voor het realiseren van een doordacht gemeentelijk beleid op het gebied van
erfgoededucatie. Van harte aanbevolen!
Richard Hermans,
directeur Stichting Erfgoed Actueel
‘OPEN’
Overleg
Provinciale
Erfgoedinstellingen
Nederland

INLEIDING
Elke gemeente heeft erfgoed. In de gebouwde omgeving maken monumenten en ruimtelijke
patronen het verleden zichtbaar. Objecten in musea tonen een staalkaart van menselijke kunst en
cultuur. Archieven vormen het geheugen van een plaats en de bodem draagt allerlei sporen van
menselijke activiteit. Elke plaats heeft orale tradities en gebruiken die van generatie op generatie
worden doorgegeven. Nieuwe inwoners uit alle windstreken brengen hun eigen erfgoed in.
In het behoud en beheer van erfgoed – dat wat we de moeite waard vinden om te bewaren en
door te geven – neemt de gemeente een belangrijke plaats in. Bemoeienis met erfgoededucatie
is er veel minder, maar daar begint verandering in te komen. Steeds meer gemeenten zien in dat
erfgoededucatie het lokaal aanwezige erfgoed letterlijk toegankelijk kan maken voor inwoners
van alle leeftijden en uit alle lagen van de bevolking. Dit strookt met het door Rijk, provincies en
gemeenten gedragen beleid dat meer mensen moeten ‘meedoen’ aan kunst en cultuur. De basis
daarvoor wordt gelegd door cultuureducatie in het onderwijs. Leren met en door erfgoed blijkt
bovendien een goed hulpmiddel in het gewone onderwijsprogramma. Maar ook buitenschools
moeten kinderen, jongeren en volwassenen de kans krijgen kunst en erfgoed te leren ontdekken
en waarderen.
Daarnaast groeit het inzicht dat erfgoed als tastbaar verleden kan bijdragen aan het ontwikkelen
van historisch besef, begrip van waarden en tradities en waardering voor de eigen leefomgeving.
In die zin kan erfgoededucatie een – zij het bescheiden – bijdrage leveren aan meer algemene
maatschappelijke doelstellingen als sociale binding en burgers betrekken bij de ruimtelijke ontwikkeling
van hun woonplaats.
Met een heldere, aantrekkelijke presentatie van erfgoed voor toeristen en recreanten kan erfgoededucatie
ook in de economische dynamiek van een gemeente een rol spelen.
Kortom: erfgoededucatie raakt aan tal van gemeentelijke beleidsterreinen.
De grootste uitdaging voor gemeenten is lokaal en vaak ook regionaal de krachten te bundelen,
zodat de gezamenlijke inspanning vanuit het erfgoedveld en andere betrokken sectoren een
duidelijke meerwaarde krijgt voor het onderwijs, de eigen inwoners en bezoekers van buiten.
De beleidshandreiking Erfgoededucatie ondersteunt gemeenten daarbij, als hulpmiddel voor
het ontwikkelen van een samenhangend, gemeentelijk erfgoededucatiebeleid. Dat begint met
het formuleren van een eigen visie op erfgoededucatie en loopt via een doordachte analyse van
vraag en erfgoedaanbod naar het optimaal inzetten en evalueren van beleidsinstrumenten. Dit in
samenwerking met het lokale erfgoedveld en ondersteunende instellingen zoals erfgoedhuizen,
met oog voor zowel landelijk beleid als ontwikkelingen in de regio.
Erfgoed vertelt het verhaal van een gemeente. Met deze handreiking kunnen lokale overheden
dat verhaal een plaats geven in de beleidspraktijk van vandaag en morgen.
De beleidshandreiking Erfgoededucatie is een initiatief van Stichting Erfgoed Actueel, de Vereniging
van Nederlandse Gemeenten en het Overleg Provinciale Erfgoedinstellingen Nederland (OPEN). De
uitgave kwam mede tot stand met steun van het Cultuurfonds Bank Nederlandse Gemeenten en het
ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.

LEESWIJZER
De beleidshandreiking Erfgoededucatie biedt bestuurders en beleidsmedewerkers van gemeenten
inzicht in het belang van erfgoededucatie op lokaal niveau, met speciale aandacht voor de rol
van de gemeente daarin. Behalve een handzaam naslagwerk om in te bladeren, is deze uitgave
vooral een praktische handleiding voor het ontwikkelen van een zelfstandig, samenhangend
gemeentelijk beleid voor erfgoededucatie.
De handreiking behandelt erfgoededucatie in al haar facetten, voortdurend toegespitst op de
gemeentelijke praktijk. Wat is erfgoed eigenlijk [hoofdstuk 1] en wat verstaan we precies onder
erfgoededucatie? [hoofdstuk 2]. Hoe raakt erfgoededucatie aan beleidsterreinen als cultuur, onderwijs,
welzijn, economie en ruimtelijke ontwikkeling? Kortom, welk belang heeft een gemeente
bij erfgoededucatiebeleid? [hoofdstuk 3] Zijn er actuele ontwikkelingen waar beleidsmakers zich
rekenschap van moeten geven? [hoofdstuk 4] Wat kan een gemeente doen om erfgoededucatie
in het onderwijs te stimuleren [hoofdstuk 5] en wat zijn de mogelijkheden buitenschools en voor
een breed publiek van eigen inwoners en bezoekers? [hoofdstuk 6]
Naast tal van kleinere praktijkillustraties is in deze handreiking een aantal voorbeelden opgenomen
van erfgoededucatie die ook andere gemeenten kunnen inspireren. Het gaat zowel om praktijkvoorbeelden
van erfgoededucatie in het primair en voortgezet onderwijs [5.] als om situaties
waarbij erfgoededucatie is ingezet voor jongerenactiviteiten buitenschools, als hulpmiddel van
integratie, voor het versterken van het toeristisch product en als element in ruimtelijke ontwikkeling.
[6.]
In het laatste hoofdstuk [7.] krijgt de theorie van de erfgoededucatie een praktische uitwerking. In
dit praktijkdeel van de handreiking komen alle stappen aan de orde die een gemeente doorloopt
bij het vormgeven van een eigen erfgoededucatiebeleid. Per onderwerp wordt terugverwezen
naar de toelichting in de voorafgaande hoofdstukken.
Hoe ontwikkel je een visie? Wie zijn mijn potentiële samenwerkingspartners? Waaraan moet ik
denken bij het in kaart brengen van de lokale situatie en hoe kom je tot concrete doelstellingen?
Welke beleidsinstrumenten kun je inzetten en hoe evalueer je resultaat?
In dit hoofdstuk zijn ook voorbeelden opgenomen van actueel erfgoededucatiebeleid in een
kleine, middelgrote en grotere gemeente.
‘Erfgoededucatiebeleid in tien stappen’ biedt een samenvatting van het praktijkdeel van de handreiking.
[bijlage 1] De overige bijlagen bevatten informatie over ondersteunende organisaties
voor (erfgoed)educatie, waaronder de provinciale erfgoedinstellingen verenigd in OPEN [bijlage
2] over fondsen voor cultuur(educatie) [bijlage 3] en tot slot een overzicht van handige websites
[bijlage 4]. De voor deze handreiking geraadpleegde literatuur vindt u in bijlage 5.
Verwijzingen in de tekst naar een ander hoofdstuk/paragraaf zijn aangegeven als [1.1].
Het teken ∆ maakt u attent op een praktijkvoorbeeld over een bepaald onderwerp.

BEGRIPPENKADER
1 Wijn, C. (2003) Gemeentelijk cultuurbe-
leid – een handleiding
Cultuur staat in de meest ruime betekenis van het woord voor alles wat door menselijk handelen
is gemaakt. Een andere omschrijving is: de leefstijl van een samenleving. Deze leefstijl - de vorm,
inhoud en geestelijke gerichtheid van menselijk handelen - is niet eenduidig maar veeleer een
dynamisch samenspel van subculturen.
Wanneer in beleidstermen over cultuur gesproken wordt, wordt hieronder doorgaans verstaan:
de podiumkunsten (muziek, theater en dans), de beeldende kunsten, de audiovisuele media, de
bibliotheken, het cultureel erfgoed, de amateurkunst en kunst- en cultuureducatie. 1 Ook vormgeving
en bouwkunst kunnen hiertoe worden gerekend.
Cultureel erfgoed omvat overblijfselen uit het verleden die een samenleving belangrijk vindt
om te bewaren en te beschermen. Daartoe rekenen we voorwerpen in musea, archeologische
sporen en vondsten, documenten en beeldmateriaal in archieven, monumenten en de gebouwde
omgeving, natuurmonumenten en landschappen, industrieel erfgoed en mobiel erfgoed. Ook
immaterieel erfgoed, zoals verhalen, taaluitingen, tradities en gebruiken, behoort hiertoe.
In deze publicatie gebruiken we meestal de enkele term erfgoed, omdat dit steeds meer het
standaardbegrip wordt.
Cultuureducatie is in de beleidstermen van het ministerie van OCW de verzamelnaam voor
kunsteducatie, erfgoededucatie en media-educatie. Soms wordt literatuureducatie daarbij apart
vermeld.
Erfgoededucatie omvat een breed spectrum aan activiteiten voor allerlei publieksgroepen, die
zowel kennis en begrip als beleving van erfgoed tot doel hebben. Erfgoededucatie is ook: leren
over, door en met erfgoed.
Kunsteducatie is leren over, door en met kunst. Ook het leren beoordelen, genieten en zelf
beoefenen van kunst hoort daarbij. Kunsteducatie omvat de disciplines: beeldende kunst, dans,
literatuur, muziek, theater en audiovisuele kunst. Ook toegepaste kunsten en wereldcultuur
maken hier onderdeel van uit.
Media-educatie gaat over het leren interpreteren van de inhoud van media, het bepalen door
welke belangen of waardesystemen deze worden gestuurd en het bewust worden van de plaats
en rol van media in het persoonlijke en maatschappelijke leven. Maar ook het zelf gebruiken
van deze media en het zelf vervaardigen van (digitale) audiovisuele producties is onderdeel van
media-educatie.
Onder professionele erfgoedinstellingen verstaan wij in deze handreiking instellingen met
betaalde beroepskrachten. Dit om ze te onderscheiden van vrijwilligersorganisaties zoals historische
verenigingen of heemkundekringen, hoewel een aantal daarvan beslist professioneel werkt.

INHOUDSOPGAVE
Voorwoord
Inleiding
Leeswijzer
Begrippenkader
1. Elke gemeente heeft erfgoed
1.1 Wat is erfgoed?
1.2 Veranderlijk en verschillend
1.3 Overal aanwezig, altijd dichtbij
1.4 Erfgoed lééft!
1.5 Beleid, behoud en beheer
> Erfgoed in gemeenten, per sector
musea, archieven, archeologie, monumenten en de gebouwde omgeving, industrieel
erfgoed, mobiel erfgoed, immaterieel erfgoed
2. Wat is erfgoededucatie?
2.1 Begrip en beleving
2.2 Cultuureducatie en inpasbaar omgevingsonderwijs
2.3 Buitenschools en voor een breed publiek
2.4 Ontstaansgeschiedenis
2.5 Taakverdeling erfgoededucatie
2.6 Plaats van erfgoededucatie
3. Erfgoededucatie in gemeentelijk beleid
3.1 Samenhang in verscheidenheid
3.2 Wet- en regelgeving
3.3 Erfgoed in gemeentelijk cultuurbeleid
3.4 Landelijk stimuleringsbeleid cultuureducatie/-participatie
3.5 Kwaliteitsslag erfgoedinstellingen
3.6 Maatschappelijke functie: identiteit, binding en betrokkenheid
3.7 Citymarketing en cultureel profiel
3.8 Cultuurtoerisme en stedelijke economie
3.9 Rol in ruimtelijke ontwikkeling
4. Trends en ontwikkelingen
4.1 In de erfgoedsector
4.2 Sociaal-culturele ontwikkelingen
4.3 Fysieke omgeving
4.4 Ontwikkelingen in het onderwijs
5. Erfgoededucatie in het onderwijs
5.1 Rijk stimuleert doorlopende leerlijn cultuureducatie
5.1.1 Cultuureducatie in het basisonderwijs
5.1.2 Voortgezet onderwijs: cultuurvouchers en CKV
5.1.3 Cultuurprofielscholen
5.1.4 Nieuw fonds voor cultuureducatie
5.2 Erfgoed inpasbaar in het reguliere onderwijsprogramma
5.2.1 Meer erfgoed in nieuwe kerndoelen basisonderwijs
5.2.2 Erfgoed in de nieuwe onderbouw voortgezet onderwijs
5.2.3 Erfgoed in de tweede fase voortgezet onderwijs
5.2.4 Erfgoed, ook praktisch in het vmbo
5.3 Erfgoed is goed bereikbaar
5.3.1 In de fysieke omgeving
5.3.2 (Digitale) schatkamers vol materiaal
5.4 Huidig gemeentelijk beleid
5.4.1 Erfgoed op het cultuurmenu
5.4.2 Erfgoededucatie is Actieplandoelstelling
5.4.3 Netwerkvorming

6. Buitenschools en voor een breed publiek
6.1 Van Brede School tot buurthuis
6.2 Sociale cohesie en civil society
6.3 Activiteiten voor ouderen
6.4 Erfgoed van en voor migranten
6.5 Zichtbaar maken van erfgoed
6.6 Erfgoed voor toerisme en recreatie
6.7 Cultuurhistorie in ruimtelijke ontwikkeling
7. Erfgoededucatiebeleid in de praktijk
Inleiding
7.1 Visie op erfgoededucatie
7.2 Inventarisatie van aanbod en vraag
7.2.1 Erfgoed(educatie)aanbod
7.2.2 Vraagzijde: doelgroepen
7.3 Formuleren van (output-)doelstellingen
7.4 Positie, rol en organisatie gemeente
7.5 Strategie en instrumenten
7.5.1 Netwerken voor erfgoededucatie
7.5.2 Facilitaire en personele ondersteuning
7.5.3 Deskundigheidbevordering lokaal erfgoedveld
7.5.4 Ondersteunen van marketing en publiciteit
7.5.5 Subsidies
7.6 (Externe) Financiën
7.7 Draagvlak creëren
7.8 Uitvoering
7.9 Monitoring en evaluatie
7.10 Breed bruikbare erfgoedthema’s
Bijlagen:
1. Erfgoededucatiebeleid in tien stappen
2. Adressen
3. Fondsen
4. Handige websites
5. Geraadpleegde literatuur

ELKE GEMEENTE

HEEFT ERFGOED
Voorwerpen, gebouwen en documenten van vroeger, de grond waarop we bouwen, taal,
tradities en gebruiken vertellen samen het verhaal van een plaats. Een verhaal dat nooit
af is, maar altijd tot de verbeelding spreekt. Erfgoed is er in soorten en maten, in elke
gemeente, en heeft betekenis voor inwoners van vandaag en morgen.
1.1 Wat is erfgoed?
Cultureel erfgoed, dat zegt niet iedereen wat. En wie er wat over wil zeggen, kan kiezen uit
verschillende definities met telkens iets andere accenten. Een goed bruikbare omschrijving van
cultureel erfgoed is: ‘Overblijfselen uit het verleden die een samenleving belangrijk vindt om te
bewaren en te beschermen.’ Dat kunnen voorwerpen zijn in musea, archeologische vondsten,
documenten in archieven, monumenten, stads- en dorpsgezichten en zelfs landschappen. Maar
ook verhalen, taal, tradities en gebruiken.
Niet alles wat oud is, krijgt meteen het predicaat erfgoed. Het gaat er immers om wat we als samenleving
willen bewaren en wat niet. Bij zo’n waardeoordeel spelen allerlei afwegingen een rol
die naar plaats en tijd verschillen. Het antwoord op dergelijke vragen zal altijd worden ingekleurd
door de heersende cultuur, vandaar de aanduiding ‘cultureel’ erfgoed. Daarnaast speelt ook de
spreekwoordelijke ‘zeef van de tijd’ een rol. Wanneer je op enige afstand staat, zie je beter hoe
bijzonder bepaalde overblijfselen zijn. Erfgoed zegt ten slotte ook iets over ‘erven’: dat wat we
meekrijgen van voorgaande generaties. En soms krijgt erfgoed extra waarde als symbool voor
of baken in de tijd. Erfgoed valt niet helemaal samen met de (cultuur)geschiedenis, maar is een
tastbaar deel daarvan.
Omdat elke generatie haar eigen keuzes maakt, is cultureel erfgoed een dynamisch gegeven. Erfgoed
kent dus geen voor langere tijd geldende, vast omschreven inhoud. Het heeft verschillende
functies en betekenissen. Goed beschouwd vertelt cultureel erfgoed ons wie we zijn en hoe we zo
werden. Het maakt ons door collectieve herinnering bewust van onze identiteit.
In deze publicatie gebruiken we meestal de enkele term ‘erfgoed’, omdat dit steeds meer het
standaardbegrip wordt.
1.2 Veranderlijk en verschillend
Erfgoed in Nederland heeft vele verschijningsvormen. Van stokoud tot meer recent, van ‘hard’
(gebouwen en voorwerpen) tot ‘zacht’ (tradities, verhalen), van zeldzaam tot wijdverbreid. Niet
alleen 17e eeuwse grachtenpanden en de handgeschreven brief van Willem van Oranje, maar ook
de Rietveldstoel, de huwelijksakte van het arbeidersmeisje en de boerenzoon en die fabriek uit de
jaren vijftig. Van het unicum van de Nachtwacht tot het gemeengoed van de familiestamboom.
Herkenbaar bewaard binnen de muren van musea en archiefinstellingen, te zien als monument,
gemarkeerd door archeologische vindplaatsen, maar ook in onvermoede en triviale verschijningsvormen.
Zoals bedrijfsarchieven, een stadspark of de oude foto van een dagelijks tafereel.
Erfgoed is voortdurend in verandering en ontwikkeling. Zo zijn industrieel erfgoed en mobiel
erfgoed relatief nieuwe categorieën. Ook voor de cultuurhistorische waarde van landschappen is
meer aandacht. Steeds meer belangstelling is er ook voor immaterieel erfgoed. Dit niet-stoffelijke
erfgoed omvat onder meer orale tradities (mythen, sprookjes) en taal (zegswijzen), ambachten,
gebruiken, rituelen en volkscultuur. Met de komst van grote groepen migranten gaat ook hun
erfgoed deel uitmaken van het Nederlandse. Een groot deel van dit erfgoed van elders is immaterieel
van aard. 2
Met de introductie van culturele planologie is erfgoed eveneens een rol gaan spelen in de ruimtelijke
ontwikkeling van Nederland en daarmee in de kwaliteit van onze leefomgeving.
1.3 Overal aanwezig, altijd dichtbij
Erfgoed is overal om ons heen. Sommige zaken behoren tot het plaatselijke erfgoed – een stand-
2 DOCA Bureaus (2005) Immaterieel
cultureel erfgoed in Nederland (p. 9)

eeld, een markant marktplein, het jaagpad langs het kanaal – of tot de culturele erfenis van een
streek. Naast lokaal en regionaal erfgoed is er erfgoed dat van nationale betekenis is omdat het
kenmerkend en belangrijk is voor de (wordings)geschiedenis van Nederland en de Nederlanders.
Neem de schilderijen van Rembrandt, zeekaarten uit de tijd van de VOC en vroeg industrieel
design.
Ook bevindt zich op het Nederlands grondgebied erfgoed dat voorkomt op de UNESCO-lijst van
beschermd werelderfgoed, die 830 monumenten uit de hele wereld telt. We hebben het dan over
het voormalig eiland Schokland, de Stelling van Amsterdam, het molencomplex bij Kinderdijk,
het Ir. D.F. Wouda gemaal in Lemmer, de droogmakerij De Beemster, het Rietveld-Schröder huis in
Utrecht en de historische binnenstad van Willemstad op Curaçao.
Gemeentelijk erfgoed is niet synoniem met een roemrijk verleden of uitsluitend verbonden met
historische figuren en gebeurtenissen. Erfgoed omvat juist talloze, tastbare herinneringen aan
gewone mensen en alledaagse dingen. In elke gemeente is erfgoed aanwezig om het verhaal van
die plaats te vertellen en te verduidelijken. In steden met een rijke historische binnenstad zoals
Zutphen en Maastricht, maar ook in jonge gemeenten als Almere of Nieuwegein, in dorpen op het
platteland van Zeeland tot Groningen en in industriesteden als Eindhoven en Emmen.
1.4 Erfgoed lééft
Belangstelling voor erfgoed is er zeker. In het onderwijs is cultuureducatie, waartoe ook de kennismaking
met erfgoed behoort, een niet meer weg te denken onderdeel van opleidingen. De
jaarlijkse Open Monumentendagen zijn met ca. 900.000 bezoekers een van de grootste culturele
manifestaties van Nederland. Ook het Museumweekend trekt ongeveer een miljoen bezoekers,
terwijl de Landelijke Archievendag, voor het eerst georganiseerd in 2004, een steeds grotere
bekendheid krijgt. Maar ook de archeologie spreekt sterk tot de verbeelding. De opgravingen van
Romeinse schepen in Woerden en de Utrechtse nieuwbouwwijk Leidsche Rijn waren voorpaginanieuws
en brachten duizenden belangstellenden op de been.
Vooral de belangstelling voor erfgoed in de eigen omgeving is groot. Steeds meer mensen
houden zich bezig met de geschiedenis van de eigen familie, straat, gemeente of regio. Erfgoed is
een sector waarin veel vrijwilligers actief zijn, bijvoorbeeld in kleinere musea en oudheidkamers
of als stadsgids. Voor anderen is bezig zijn met cultuurhistorie een plezierige en interessante
vrijetijdsbesteding. Naast lokale heemkundekringen zijn er talloze historische verenigingen die
de geschiedenis van hun dorp, stad of streek in kaart brengen. Met de stijgende interesse voor
het stamboomonderzoek groeit ook het aantal genealogische verenigingen. Naast audiovisueel
materiaal en boeken, variërend van dialectwoordenboeken tot historische atlassen, is er steeds
meer informatie over (lokaal) erfgoed beschikbaar op websites, zowel ingericht door professionele
instellingen als door amateur-historici.
Voor een deel past de aandacht voor erfgoed binnen de toegenomen belangstelling voor geschiedenis.
Onder invloed van migratie en globalisering is er een reflex om de eigen cultuur te
omkaderen en groeit de behoefte aan een breder historisch perspectief. Daarin past ook de roep
om een ‘canon van Nederland’: een overdraagbare compilatie van wat wij als wezenlijke kennis
van ons gemeenschappelijke verleden beschouwen.
Behalve als baken voor historisch besef en ijkpunt voor gedeelde identiteit heeft erfgoed een
belangrijke betekenis op zich. Omdat we het mooi vinden of omdat het ons even het gevoel geeft
dat we het verleden kunnen aanraken.
1.5 Beleid, behoud en beheer
Er is een zekere taakverdeling tussen overheden ten aanzien van cultureel erfgoed. Het Rijk (ministerie
van OCW) verzorgt de infrastructuur rond erfgoedcollecties met de instandhouding van
rijksinstellingen, zoals rijksmusea, de rijksdiensten en landelijke ondersteunende instituten. Ook
is het Rijk verantwoordelijk voor het toezicht (Erfgoedinspectie). Provincies richten zich met name
op ondersteuning van het erfgoedveld. Gemeenten zorgen voor instandhouding en ontsluiting
van erfgoed op lokaal niveau.
De directie Cultureel Erfgoed van het ministerie van OCW houdt zich vooral bezig met beheer,
toegang en gebruik van erfgoed. Voor de verschillende sectoren van cultureel erfgoed – monumenten,
musea, archieven en archeologie – zijn er drie rijksdiensten die ressorteren onder het
Directoraat-Generaal Cultuur en Media: de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en
Monumenten (een fusie van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek en de
Rijksdienst voor de Monumentenzorg), het Instituut Collectie Nederland (ICN) en het Nationaal
Archief (NA). De voorheen zelfstandige koepelorganisaties voor archieven, monumenten en
10

archeologie (DIVA, NCM en SNA) bundelen vanaf 2007 hun krachten in één nieuwe organisatie
onder de naam Stichting Erfgoed Nederland. Deze fusie komt voort uit het besluit van de rijksoverheid
om de ondersteuningsstructuur in de cultuursector te herzien. Ondersteunende taken
worden in de toekomst zo goed mogelijk gebundeld en ‘branchetaken’, zoals belangenbehartiging,
worden niet langer gesubsidieerd. De Museumvereniging brengt haar museale besteltaken
onder in de erfgoedbrede stichting. Ook stichting Erfgoed Actueel gaat deel uitmaken van deze
nieuwe organisatie.
Op het gebied van landschapsbeheer zijn de belangrijkste instellingen Staatsbosbeheer, de
Nederlandse Landschappen en Landschapsbeheer Nederland, terwijl IVN Nederland een educatietaak
heeft voor een breed publiek. Daarnaast kent ons land tal van, veelal kleinere, organisaties
die landelijk, provinciaal of lokaal ijveren voor het behoud en beheer van specifiek erfgoed,
variërend van vuurtorens tot torenuurwerken. Zestig organisaties op het terrein van industrieel
erfgoed zijn verenigd in FIEN, de Federatie Industrieel Erfgoed. Tot de landelijk werkende organisaties
behoren onder meer de Nederlandse Kastelenstichting en de Vereniging de Hollandsche
Molen.
ERFGOED
IN
GEMEENTEN,
PER
SECTOR
3 Definitie International Council Of
Museums (ICOM): ‘Een museum is een
permanente instelling ten dienste van
de gemeenschap en haar ontwikkeling,
toegankelijk voor het publiek, niet
gericht op het maken van winst, die de
materiële getuigenissen van de mens en
zijn omgeving verwerft, behoudt, weten-
schappelijk onderzoekt, presenteert en
hierover informeert voor doeleinden van
studie, educatie en genoegen. (Neder-
landse versie, 1974)
4 Jansen, I. (2004) Handreiking museum-
beleid voor gemeenten
Erfgoed omvat…..
• Voorwerpen die bewaard worden door musea, oudheidkamers en universiteiten.
• Originele documenten, foto’s en films, plattegronden, tekeningen e.d. in archieven.
• Materiële restanten van menselijke activiteit, archeologische vindplaatsen.
• Monumenten en de gebouwde omgeving (gevelstenen, straatnamen, straatmeubilair,
stad- en dorpsgezichten enz.).
• Industrieel erfgoed (fabrieken, schoorstenen, machines enz.).
• Inrichting van het landschap en natuurmonumenten.
•Mobiel erfgoed in de categorieën water, lucht, rails en weg.
• Immaterieel erfgoed (verhalen, uitdrukkingen, ambachten, tradities en gebruiken enz.).
Materieel erfgoed
Musea
Volgens de nieuwe Britse museumdefinitie, die ook in Nederland terrein wint op de zogenaamde
ICOM-definitie 3 , is een museum: ‘Een onderdeel van het collectieve geheugen van de maatschappij.
Een museum verwerft, documenteert en behoudt objecten en andere getuigenissen van de
mens en diens omgeving en informeert daarover. Het museum ontwikkelt en bevordert kennis en
biedt belevingen die alle zintuigen aanspreken. Het museum is toegankelijk voor het publiek en
levert een bijdrage aan de maatschappij (...)’ . 4
Nederland heeft de hoogste museumdichtheid ter wereld: voor iedere inwoner is er binnen een
straal van vijftig kilometer een museum in de buurt. Het exacte aantal is moeilijk vast te stellen,
omdat de naam ‘museum’ niet beschermd is. Het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) telde er
828 bij het tweejaarlijks onderzoek in 2003. In het Nederlands Museumregister, dat een vastge-
11

stelde reeks criteria hanteert waren per september 2006 355 musea opgenomen. De Nederlandse
Museumvereniging telde dat jaar 441 leden.
Volgens gegevens van het CBS beheert iets meer dan de helft van alle musea een collectie op
het gebied van geschiedenis. Daarna volgen de collecties van bedrijfsmatige en technische aard,
musea met een collectie beeldende kunst, natuurhistorische en volkenkundige collecties. Uit onderzoek
is gebleken dat kleine musea een bijzondere rol hebben in de spreiding en diversiteit van
het publieksbereik. 5 Omdat ze laagdrempeliger zijn dan grote musea trekken ze meer senioren,
laagopgeleiden en mensen uit de directe omgeving. De meeste musea worden beheerd door
stichtingen, verenigingen, onderwijsinstellingen, bedrijven en particulieren. Er zijn 21 verzelfstandigde
rijksmusea. Ruim honderd musea vallen onder beheer van gemeenten en provincies, terwijl
een veelvoud daarvan wordt gesubsidieerd. Bij de gemeenten gaat het jaarlijks om ongeveer
€ 167 miljoen subsidie.
Musea die de geschiedenis van hun stad of regio laten zien, besteden steeds meer aandacht aan
de eigentijdse geschiedenis. Het gaat daarbij niet alleen om presentaties van voor stad of streek
actuele onderwerpen, maar ook om het verzamelen van objecten uit het heden en recente verleden.
6 Met name het cultureel erfgoed van minderheden is voor musea een nieuw werkterrein
dat volop in beweging is. Een toenemend aantal musea beschikt over een eigen website, waarop
bezoekers op verschillende manieren hun weg kunnen zoeken in de collecties. Wie binnen de
Nederlandse musea een specifieke collectie zoekt (dinosaurussen, landbouwwerktuigen) kijkt op
www.musip.nl , de site van het Museum Inventarisatie Project.
Archieven
Archiefstukken zijn niet alleen handgeschreven of gedrukte documenten, maar ook tekeningen,
kaarten, prenten, afbeeldingen, foto’s en filmmateriaal, geluidsbanden en elektronische informatiedragers.
Er zijn verschillende soorten archiefdiensten: overheidsarchieven en particuliere
archieven, zoals kerkarchieven, waterschapsarchieven, bedrijfsarchieven enzovoorts.
Veel gemeenten beschikken over een eigen gemeentearchief. Dit bevat een schat aan informatie
over het verleden van mensen in hun leefomgeving. Zo bewaart de Burgerlijke Stand gegevens
over één persoon (geboorte, huwelijk, overlijden) en registreert het Bevolkingsregister onder
meer alle bewoners op één adres.
In principe zijn gemeentearchieven vrij toegankelijk en is het raadplegen van archiefmateriaal
gratis. Voor kopieën of prints van originele stukken moet uiteraard wel worden betaald. Om de
toegankelijkheid voor het publiek te vergroten werkt men in de archiefwereld aan digitalisering
van de collecties, zodat originele documenten - voorzien van contextinformatie - makkelijk
opvraagbaar worden. Steeds vaker worden ook digitale afbeeldingen van oorspronkelijke stukken
gemaakt en ter inzage gegeven om kwetsbaar materiaal te behouden.
Kleinere gemeenten werken vaak (noodgedwongen) samen binnen een streekarchief. Er zijn ook
gemeenten zonder eigen archief, die gebruik maken van een reizende streekarchivaris. In een
rijksarchief, te vinden in elke provinciehoofdstad, worden gegevens van de provinciale overheid
en de rijksinstellingen in de provincie bewaard. De grootste openbare archiefinstelling is het
Nationaal Archief in Den Haag. (www.nationaalarchief.nl). De kring van Archivarissen in Nederland
(KVAN) bundelt de beroepsgroep.
Archeologie
Elke dag worden er in de Nederlandse bodem voorwerpen gevonden die lang geleden zijn gemaakt,
in onbruik zijn geraakt en vergeten. Aan de hand van deze materiële resten van vroegere
menselijke activiteiten proberen archeologen inzicht te krijgen in de manier waarop mensen in
vroegere tijden leefden. Materiële resten zijn bijvoorbeeld (vaak) aardewerk, werktuigen, wapens,
munten of bakstenen, maar kunnen ook overblijfselen van mensen zelf zijn, zoals skeletten of de
asresten van verbrande botten. Het kunnen ook overblijfselen zijn van dieren of planten waarmee
mensen iets te maken hebben gehad: botten van prooidieren of vee, stuifmeel van graan dat is
gezaaid. Vaak zien archeologen verkleuringen in de grond waar mensen bijvoorbeeld ooit palen
hebben geslagen of een sloot hebben gegraven. Behalve resten en patronen onder de grond
die door opgravingen aan het licht komen, kunnen archeologische objecten ook zichtbaar in het
landschap aanwezig zijn: denk aan grafheuvels en hunebedden.
Elke provincie heeft een provinciaal archeoloog/archeologisch beleidsmedewerker. Bijna veertig
gemeenten in Nederland beschikken daarnaast over een eigen gemeentelijke archeoloog,
verenigd in het Convent van Gemeentelijke Archeologen in Nederland. Amateurarcheologen zijn
verenigd in allerlei lokale, regionale en landelijk georganiseerde verenigingen, waarvan de Archeologische
Werkgemeenschap voor Nederland (AWN) de grootste is.
Presentaties van opgravingen voor het publiek zijn de laatste jaren steeds belangrijker geworden.
Voor de vele belangstellenden zijn er onder meer tijdelijke tentoonstellingen van recente opgra-
1
5 Ranshuysen, L. (2001) Onderzoek
Cultuurdeelname
6 Jansen, I. (2004) Handreiking museum-
beleid voor gemeenten

7 UNESCO (2003) Conventie voor het
behoud van immaterieel erfgoed
vingen, maar ook rondleidingen door depots en een aantal informatieve websites zoals
www.archeos.nl. Soms is het werk van archeologen te volgen via een webcam.
Monumenten en de gebouwde omgeving
Een monument is een gebouw of object, meestal ouder dan vijftig jaar, dat van algemeen belang
is vanwege schoonheid, cultuurhistorische waarde of betekenis voor de wetenschap: het laat
zien hoe er vroeger werd gebouwd of geleefd. Nederland telt ca. 50.000 monumenten, in soorten
en maten. De grootste categorie vormen de woonhuizen, gevolgd door andere gebouwen als
kastelen, kerken, boerderijen, molens, cafés, fabrieken, flats en ensembles van gebouwen (hofjes,
stads- en dorpsgezichten, wijken). Ook andere objecten kunnen van monumentale waarde zijn:
verdedigingswerken, stadsmuren, bruggen, fonteinen, (oorlogs)gedenktekens, terwijl ook parken,
(natuur)landschap of een boomgaard dit predicaat kunnen krijgen.
Er zijn rijksmonumenten -van nationaal belang, naast provinciale en gemeentelijke monumenten,
die onlosmakelijk verbonden zijn met de plaats waar ze staan. Naast de overheid houden
ook circa 900 particuliere organisaties zich bezig met behoud, herstel en onderhoud van monumenten.
Ongeveer veertig procent daarvan richt zich op een bepaalde categorie monumenten
(vuurtorens, industriële monumenten enz.). Sommige monumenten krijgen een nieuwe functie
(kantoor, horeca, kunstwerkplaats), andere zijn toegankelijk voor publiek, maar een groot aantal
kan alleen op aanvraag of voor een speciale gelegenheid worden opengesteld.
Industrieel erfgoed
Getuigen van voorbije fasen in de ontwikkeling van bedrijf en techniek vallen onder de noemer
‘industrieel erfgoed’. Naast gebouwen (pakhuizen, vemen, gasfabrieken, watertorens, sluizen,
stuwen, winkels, beursgebouwen enz.) omvat dit roerende zaken als machines en apparatuur,
vervoersmiddelen en restanten van infrastructuur zoals vaarwegen, havens, verkeerswegen,
spoor- en tramwegen en vliegvelden. Ook bedrijfsarchieven en beeld- en geluidscollecties
kunnen industrieel erfgoed zijn. In de jaren negentig zijn vele honderden objecten aangewezen
als rijksmonument. Ook gemeenten hebben industriële gebouwen of objecten tot lokaal monument
verklaard. De Federatie Industrieel Erfgoed (FIEN) fungeert als koepel voor een zestigtal
organisaties, die vaak drijven op enthousiaste vrijwilligers. In deze heterogene groep bevinden
zich lokale en regionale organisaties die zich op een bepaalde stad of een bepaalde streek richten,
maar ook categoriale, die zich bijvoorbeeld richten op gemalen, watertorens, schepen of trams
(www.industrieel-erfgoed.nl).
Mobiel erfgoed
Mobiel erfgoed omvat allerlei historische transportmiddelen. Er zijn vier sectoren: water, rail, weg
en lucht. Denk dus behalve aan oude auto’s en stadsbussen aan vissersschepen, veerboten, trams,
treinen en vliegtuigen. Musea en organisaties van particuliere eigenaren op het gebied van het
mobiel erfgoed zijn verenigd in de stichting Mobiele Collectie Nederland (MCN).
Immaterieel erfgoed
Overal waar mensen samenleven ontstaat immaterieel erfgoed. De UNESCO verstaat onder immaterieel
erfgoed: ‘De beoefening, de voorstellingen, de expressie, de kennis en de vakkennis
– inclusief de bijbehorende instrumenten, voorwerpen, artefacten en ruimtes – die gemeenschappen,
groepen en soms individuen erkennen als onderdeel van hun cultureel erfgoed. Immaterieel
erfgoed openbaart zich – onder andere – in de volgende domeinen: orale tradities, uitingen en
taal, de podiumkunsten, sociale praktijken, rituelen en feestelijke gebeurtenissen, kennis en praktijken
rond de natuur en het universum en het traditionele ambacht.’ 7
Kennis over dit ‘niet tastbare’ erfgoed is binnen gemeenten vaak aanwezig bij (oudere) inwoners
en meer specifiek bij historische verenigingen, oudheidkamers en heemkundekringen, maar ook
bij fanfares en andere muziekverenigingen, folkloristische dansgroepen en beoefenaars van oude
ambachten. Het nationale museum voor de cultuur van ons dagelijks leven is het Nederlands
Openluchtmuseum in Arnhem.
Landelijke instellingen die actief zijn op het terrein van het immaterieel erfgoed zijn het Meertens
Instituut (wetenschappelijk onderzoek) en het Nederlands Centrum voor Volkscultuur (NCV). Het
NCV ondersteunt het veld en geeft, onder meer via een website met kennisdatabank
(www.volkscultuur.nl) en tal van publicaties, voorlichting aan het grote publiek. Steeds meer
belangstelling is er voor erfgoed van migranten in Nederland, dat (hier) grotendeels immaterieel
van aard is.
1

1
WAT IS

ERFGOEDEDUCATIE?
Cultureel bewustzijn, historisch besef, overdracht van waarden en tradities en een krachtige
leeromgeving. Over dit alles praten we als we het over erfgoededucatie hebben. In
het onderwijs staat erfgoededucatie zowel voor cultuureducatie als voor goed inpasbaar
omgevingsonderwijs. Maar ook daarbuiten heeft erfgoededucatie betekenis. Voor jongeren
en voor een volwassen publiek, voor autochtonen en nieuwe inwoners, voor leken en
kenners.
2.1 Begrip en beleving
Erfgoededucatie omvat een breed spectrum aan activiteiten voor allerlei publieksgroepen, die
zowel ‘kennis en begrip’ als ‘beleving’ van erfgoed tot doel hebben. Erfgoed krijgt betekenis in
de context waarin het wordt gepresenteerd. Een museumobject of een oude akte krijgt bijvoorbeeld
meer zeggingskracht als je iets te weten komt over de achtergrond of uniciteit daarvan. Om
erfgoed te kunnen beleven moeten de verhalen die het met zich meedraagt op een voor mensen
aansprekende en herkenbare manier worden gepresenteerd. Dat kan op heel verschillende manieren,
(thematisch, inzoomend) gebruikmakend van verschillende didactische vormen (doe-activiteit,
lespakket, rondleiding) en media (brochure, 3D-presentatie, film).
Erfgoededucatie maakt jong en oud attent op de aanwezigheid van het verleden in het heden. Als
je op de uitkijktoren van een kasteel staat, besef je dat anderen hier honderden jaren vóór jou ook
al naar beneden keken. En na een historische rondleiding in je eigen woonplaats fiets je toch met
een andere blik langs vertrouwde gebouwen: op dit plein vond een oproer plaats, daar zijn middeleeuwse
potscherven gevonden en bij dat huizenblok begon het akkerland al.
Erfgoededucatie trekt een lijn van verleden naar heden en andersom en is daarmee een instrument
voor het ontwikkelen van historisch besef. Gebeurtenissen van vandaag zijn op die manier
in een breder perspectief te plaatsen. Erfgoed draagt als collectief bewaard verleden informatie
aan voor antwoorden op de vraag naar identiteit: ‘wie ben ik’ en ‘wat vinden wij als samenleving
belangrijk om te bewaren en door te geven’. Door informatie over en duiding van overblijfselen uit
het verleden ontstaat ook (meer) begrip en respect voor dat wat we cultuur noemen. Mensen van
nu worden zich zo bewust van de waarde van cultuurbehoud voor de toekomst.
De kracht van erfgoededucatie is dat erfgoed ‘echt’ is en ‘dichtbij’ staat, omdat het deel uitmaakt
van onze directe leefomgeving en daarin betekenis krijgt.
Erfgoed haakt in op zowel cognitie als emotie en doet ook een sterk appèl op de zintuigen. Erfgoed
kun je aanraken, zien en horen, ruiken en soms zelfs proeven. Ook mensen die meer moeite
hebben met abstraheren kunnen er goed mee uit de voeten. Anderen zet de kennismaking met
erfgoed aan om verder te lezen en te leren.
Erfgoededucatie verschaft context
Vrijwel iedere gemeente heeft een collectie historisch glas. Herdenkingsroemers bijvoorbeeld en glaskunst, zoals gebrandschilderde
ramen in kerken en openbare gebouwen. Het Nederlandse bezit aan middeleeuws gebrandschilderd
glas is ten opzichte van andere Europese landen heel beperkt. In de loop van de zestiende eeuw werden namelijk veel
kostbare kerkramen vernield tijdens oorlogen en godsdiensttwisten. De belangstelling voor de glasschilderkunst taande
en aan het eind van de 18e eeuw waren er bijna geen glazeniers meer te vinden. Het toenemende gebruik van emailverf
leidde tot kwaliteitsverlies. Hoewel het de glasschilder in staat stelde gedetailleerdere voorstellingen op het glas te
schilderen, zonder daarbij gebruik te hoeven maken van loodstrips, gaf de emailverf veel minder intense kleureffecten
en bladderde het snel af. Beschadigde kerkramen werden dichtgemaakt met gewoon vensterglas en bijgeschilderd met
olieverf. In de negentiende eeuw ontstond er nieuwe belangstelling voor oude ambachten, waaronder het glasschilderen.
Dit manifesteerde zich in stromingen als art nouveau en neogotiek, die gebrandschilderd glas gebruikten als decoratie
van kerken en wereldlijke gebouwen.
1

2.2. Cultuureducatie en inpasbaar omgevingsonderwijs
Erfgoededucatie is een onderdeel van cultuureducatie binnen het onderwijs, dat tot doel heeft
leerlingen tijdens hun schoolcarrière in contact te brengen met kunst en cultuur. Op die manier
leren ze het veelzijdige aanbod aan cultuur te ontdekken, begrijpen en waarderen. Het ontwikkelen
van kennis en beoordelingsvermogen op dit vlak draagt bij aan persoonlijke ontplooiing en is
in die zin ook belangrijk voor de samenleving als geheel. Bovendien legt cultuureducatie de basis
voor actieve en receptieve cultuurparticipatie in het latere leven.
Daarnaast is erfgoededucatie, dat een sterke informatiecomponent heeft, voor scholen goed in
te passen in het reguliere lesprogramma, aansluitend op verplichte kerndoelen en gehanteerde
methoden. Vooral onderwerpen in vakken als geschiedenis en aardrijkskunde, maatschappijleer
en Culturele en Kunstzinnige Vorming (CKV) zijn voor leerlingen te verduidelijken door erfgoedopdrachten
in de eigen omgeving. De praktijk wijst uit dat erfgoed door zijn veelzijdigheid als
‘betekenisrijke context’ ook een verhelderende bijdrage kan leveren aan op het eerste gezicht
misschien minder voor de hand liggende vakken, zoals techniek, economie, algemene natuurwetenschappen
of taal. Theorie die verklaard wordt aan de hand van de wereld om je heen is
opeens een stuk leuker en begrijpelijker.
Als natuurlijke vorm van omgevingsonderwijs past erfgoed in het streven binnen het onderwijs
om voor kennisoverdracht en het ontwikkelen van vaardigheden aan te sluiten bij de leefwereld
van de leerling. Uiteraard is niet alle omgevingsonderwijs – bijvoorbeeld het determineren van
planten in de omgeving van de school – ook erfgoededucatie. Omgekeerd is erfgoededucatie niet
per definitie aan de omgeving gebonden. Belangrijk nationaal en internationaal erfgoed bevindt
zich vaker niet dan wel in de omgeving van een school. Zo is een excursie vanuit Leeuwarden naar
de Deltawerken in Zeeland of het Openluchtmuseum in Arnhem geen omgevingsonderwijs, maar
wèl erfgoededucatie. [Zie verder 5.]
2.3 Buitenschools en voor een breed publiek
De toevoeging ‘educatie’ doet misschien vermoeden dat erfgoed uitsluitend of vooral binnen het
onderwijs een functie heeft. Erfgoededucatie kent echter ook allerlei buitenschoolse varianten en
bestrijkt het hele spectrum van enthousiasmeren voor een eerste kennismaking met erfgoed tot
verdieping en duiding daarvan, variërend van rondleiding tot website. Zo kan educatief aanbod
van erfgoedinstellingen uit de eigen omgeving bijvoorbeeld een plaats krijgen binnen de Brede
School of in de vrijetijdsbesteding van jongeren.
Erfgoededucatie is bovendien niet alleen goed besteed aan kinderen en jongeren, maar ook
bedoeld om volwassenen oog te laten krijgen voor erfgoed en (cultuur)historie, of hen in staat
te stellen hun kennis daarvan te verdiepen. Als deel van het gemeenschappelijke verleden moet
erfgoed voor alle inwoners van een gemeente letterlijk en figuurlijk toegankelijk zijn, ook voor
diegenen die uit zichzelf niet zo snel een museum of andere erfgoedinstelling bezoeken.
Erfgoededucatie kan illustreren dat geschiedenis niet één afgerond verhaal is en verschillende
interpretaties kent. Erfgoededucatie kan verduidelijken dat we een gedeelde verantwoordelijkheid
hebben voor onze leefomgeving en aanzetten tot nadenken over wat we willen behouden.
Erfgoededucatie kan het hoe en waarom van overgeleverde tradities verklaren: de manier waarop
we elkaar begroeten, een kopje koffie drinken of Sinterklaas vieren. Begrip van ‘onze manieren’
en aandacht voor het erfgoed dat zij op hun beurt meebrengen, kan ertoe bijdragen dat ook
nieuwkomers zich in een gemeente thuis voelen. In die zin kan erfgoededucatie meehelpen om
de band van inwoners met hun woonplaats en met elkaar te verstevigen, een bijdrage leveren
aan de integratie van nieuwe Nederlanders en burgers aanzetten tot meedenken over ruimtelijke
ontwikkeling. [Zie verder 6.]
2.4 Ontstaansgeschiedenis
Cultuureducatie is in de beleidstermen van het ministerie van OCW de verzamelnaam voor
kunst-educatie, erfgoededucatie en media-educatie. Soms wordt literatuureducatie daarbij apart
vermeld. Vergeleken met kunsteducatie is erfgoededucatie voor sommige overheden en organisaties
vrijwel onbekend terrein. Dat is deels te verklaren uit de reflex bij cultuur eerder te denken
aan podiumkunsten dan aan cultuurhistorie, maar ook toe te schrijven aan een andere ontstaansgeschiedenis.
Daarom een korte terugblik.
Toen het ministerie van OCW met de beleidsnotitie ‘Cultuur en School’ in 1996 cultuureducatie in
1

het onderwijs krachtig aanduwde, stond kunsteducatie al goeddeels op de kaart. Vanaf het eind
van de jaren zeventig van de vorige eeuw waren er op grote schaal regionale en lokale centra
voor kunstzinnige vorming opgericht, die het (primair) onderwijs als belangrijk werkgebied
hadden. Deze sector professionaliseerde zich in de jaren daarna met onder meer gecertificeerde
opleidingen en een landelijk ondersteuningsapparaat.
Toen de introductie van cultuurvouchers en het nieuwe vak Culturele en Kunstzinnige Vorming
(CKV) in het voortgezet onderwijs [5.] de behoefte aan bemiddeling en expertise van intermediaire
organisaties voor buitenschools cultuuraanbod snel deed groeien, was van enige infrastructuur in
erfgoededucatie echter nog nauwelijks sprake. Erfgoedinstellingen opereerden veelal solitair. De
grotere musea hadden de draai naar het onderwijs als doelgroep voor een deel al gemaakt, maar
archieven waren in de regel nog gericht op behoud en beheer en de archeologie was een wereld
apart.
Om een brug te slaan tussen onderwijs en erfgoedveld werd daarom in 1997 Erfgoed Actueel
opgericht. Dit expertisecentrum opereerde aanvankelijk als een onderdeel van het ministerie
van OCW en vervolgens als zelfstandige stichting. Het ministerie maakte destijds een belangrijke
keuze. De gedachte was dat erfgoededucatie op eigen kracht, binnen een zelfstandige infrastructuur,
meer kansen zou krijgen om zich volwaardig te ontwikkelen. Bovendien zijn er inhoudelijke
en praktische verschillen tussen kunst – en erfgoededucatie.
2.5 Taakverdeling erfgoededucatie
In betrekkelijk korte tijd is voor erfgoededucatie een infrastructuur ontstaan die lijkt op die van
de kunsteducatie. 8 Vanuit deze infrastructuur worden projecten opgezet voor erfgoededucatie
buiten schoolverband en voor een breed publiek.
Landelijk
Op landelijk niveau stimuleert de Stichting Erfgoed Nederland vanaf 2007 het gebruik van cultureel
erfgoed in het onderwijs, onder meer door deskundigheidsbevordering en advisering van de
erfgoedsector en het opzetten en onderhouden van netwerken. De stichting Erfgoed Actueel die
genoemde taken voorheen verzorgde is in deze nieuwe stichting opgegaan.
Publieksvoorlichting over immaterieel erfgoed berust bij het Nederlands Centrum voor Volkscultuur,
dat hierin ook het veld ondersteunt. Digitaal Erfgoed Nederland (DEN) werkt aan het opzetten
van een nationale digitale infrastructuur voor erfgoed en ondersteunt erfgoedinstellingen bij
het digitaal toegankelijk maken van collecties.
Provinciaal
De meeste provincies voeren een actief erfgoedbeleid, bijvoorbeeld op het gebied van ruimtelijke
planvorming (culturele planologie). Ook richten zij zich op ondersteuning van erfgoedbeheerders
en –instellingen met advies-op-maat, deskundigheidsbevordering, informatie en voorlichting.
Deze taken zijn veelal neergelegd bij provinciale erfgoedinstellingen. Soms zijn deze activiteiten
door decentralisatie op provinciaal niveau terecht gekomen.
Zo zijn er allerlei vormen ontstaan van provinciale consulentschappen, monumentenwachten,
steunpunten monumentenzorg en archeologie, Regionaal Historische Centra enzovoort. De
structuren verschillen per provincie, maar de laatste jaren is sprake van een toenemende clustering
tot grotere samenwerkingsverbanden. In een aantal gevallen heten deze ‘Erfgoedhuis’. Soms
is alle dienstverlening onder één dak gebracht, zoals in Zeeland en Zuid-Holland, soms vindt de
ondersteuning vanuit meer instellingen plaats. Vrijwel alle erfgoeddisciplines worden zo op een of
andere wijze bediend.
Bijna alle provinciale erfgoedinstellingen zien erfgoededucatie als een speerpunt in hun activiteiten
en spelen een toenemende rol in de ontwikkeling en verspreiding daarvan. Zij richten zich
daarbij onder meer op bemiddeling, voorlichting, deskundigheidsbevordering, kwaliteitszorg en
begeleiding ten behoeve van scholen en plaatselijke erfgoedinstellingen.
Naast provinciale erfgoedinstellingen heeft ook een aantal provinciale steunfunctie-instellingen
op het gebied van kunstzinnige vorming erfgoededucatie in het pakket.
In 2005 is het Overleg Provinciale Erfgoedinstellingen Nederland (OPEN) opgericht. Deze vereniging
heeft tot doel de ondersteuning van erfgoed in elke provincie te verstevigen en uit te
breiden (zie kader pagina 18).
Lokaal
Op lokaal niveau is erfgoededucatie professioneel opgepakt door (grotere) musea, archiefdiensten,
monumenten- en archeologische organisaties. Tussen deze instellingen ontstaan op lokaal
en regionaal niveau steeds meer vormen van samenwerking, waarbij vaak ook bibliotheken en
1
8 Cultuurnetwerk Nederland (2005)
Cultuur + Educatie 12. Erfgoedonderwijs
in onderwijsleersituaties (p.36-38)

andersoortige culturele instellingen worden betrokken. Een aantal plaatselijk werkende centra
voor de kunsten fungeert ook als intermediair tussen onderwijs en erfgoedinstellingen.
In veel gemeenten zijn oudheidkundige of historische verenigingen en heemkundekringen actief.
De hierbij aangesloten vrijwilligers zijn vaak bereid anderen te laten delen in hun kennis van en
enthousiasme voor lokaal erfgoed en cultuurhistorie.
Overleg Provinciale Erfgoedinstellingen Nederland (OPEN)
Erfgoedhuizen of vergelijkbare provinciale erfgoedinstellingen richten zich op de ondersteuning
van beheerders en gebruikers van erfgoed. Zij bedienen grote en verschillende klantengroepen.
Musea bijvoorbeeld kunnen rekenen op de steun van vakexperts (consulenten) op het gebied
van registratie, documentatie, behoud, beheer en ontsluiting van collecties. Dat geldt ook voor de
archieven en beoefenaars van de geschiedenis (historische verenigingen).
Gemeenten worden ondersteund in de ontwikkeling en uitvoering van beleid op het gebied van
monumentenzorg en archeologie door de Steunpunten Monumentenzorg en Archeologie. De
Monumentenwacht voorziet monumentenbeheerders van onderhoudsadviezen.
De meeste provinciale erfgoedinstellingen hebben een afdeling erfgoededucatie die scholen en
erfgoedinstellingen met elkaar in contact brengt en begeleidt bij het verzorgen van erfgoededucatie.
Provinciale erfgoedinstellingen verzorgen tal van publicaties, waaronder handleidingen
voor professionals en vrijwilligers.
Ook digitaal zijn provinciale erfgoedinstellingen actief: zij ontwikkelen en beheren provinciale
websites en databanken, die zich richten op bredere ontsluiting van erfgoed. Hierin nemen afzonderlijke
erfgoedbeheerders met hun objecten of collecties deel.
Ten slotte zijn provinciale erfgoedinstellingen ook steeds vaker organisator. Bijvoorbeeld van provinciale
evenementen binnen themajaren als ‘Het Jaar van het Kasteel’, of van cultuurtoeristische
projecten.
Provinciale erfgoedinstellingen die meer dan één erfgoeddiscipline ondersteunen hebben zich
verenigd in ‘OPEN’, Overleg Provinciale Erfgoedinstellingen Nederland. Voor een overzicht van de
hierbij aangesloten instellingen zie bijlage 2.
Erfgoededucatie is…
een breed palet aan activiteiten gericht op kennis, begrip en beleving van erfgoed.
Erfgoededucatie heeft betekenis…
• in het onderwijs: zowel cultuureducatie als omgevingsonderwijs.
• buiten het klaslokaal, voor een breed publiek van alle leeftijden.
Erfgoededucatie …
• draagt bij aan kennis en begrip van cultuur en daarmee aan cultureel bewustzijn.
• voorziet overblijfselen uit het verleden van context en verklaring.
• ontwikkelt historisch besef door een relatie te leggen tussen heden en verleden.
• biedt een kader voor (collectieve) identiteit.
• draagt bij aan aandacht en respect voor de eigen leefomgeving.
1

ERFGOEDEDUCATIE IN
0

GEMEENTELIJK BELEID
Elke gemeente heeft erfgoed, dat zowel intrinsieke als instrumentele waarde heeft.
Bestuurlijk is dit erfgoed zichtbaar in de wettelijke verantwoordelijkheid voor behoud en
beheer en als factor in het autonome, gemeentelijke cultuurbeleid. Cultuureducatie en
–participatie zijn hierin belangrijke aandachtspunten, die ook lokale erfgoedinstellingen
raken. Erfgoed is verweven met lokale identiteit en geeft contour aan het culturele profiel
van een plaats. Daarmee kan het ook een rol krijgen op het gebied van welzijn, toerisme
en economie en ruimtelijke ontwikkeling. Om al deze belangen recht te doen is een
samenhangend beleid voor erfgoededucatie onmisbaar.
3.1 Samenhang in verscheidenheid
De verantwoordelijkheden van gemeenten voor behoud en beheer van erfgoed zijn vastgelegd in
landelijke wet- en regelgeving. Daarnaast krijgt erfgoed aandacht binnen het autonome cultuurbeleid
van de gemeente.
Het cultuurbeleid geeft richting aan de aard en omvang van het cultuuraanbod, onder meer door
het inzetten van subsidie-instrumenten. Tot cultuurbeleid hoort ook het bevorderen van de cultuurparticipatie
van inwoners. Onder invloed van landelijke stimuleringsprogramma’s als Cultuur
en School en het Actieplan Cultuurbereik ligt het accent daarbij sterk op cultuureducatie voor
jongeren en is er meer aandacht gekomen voor cultuurdeelname van nieuwe publieksgroepen,
waaronder allochtonen. Gemeenten hebben daarnaast bemoeienis met het erfgoedveld omdat
zij subsidies verstrekken aan lokale erfgoedinstellingen en –organisaties. In deze sector staan
kwesties als kwaliteitsverbetering en een meer publieksgericht aanbod hoog op de agenda.
Kunst en erfgoed hebben binnen de samenleving op de eerste plaats een waarde op zich. Daarnaast
groeit het inzicht dat kunst en cultuur, vanuit eigen kracht, ook een waardevolle bijdrage
kunnen leveren aan diverse andere gemeentelijke beleidsterreinen. Zowel waar het gaat om
stedelijk belang (stedelijke economie, ruimtelijke ontwikkeling) als om maatschappelijk belang
(sociale cohesie, jongerenbeleid, integratie). Een gemeente die het plaatselijke erfgoed hiervoor
wil inzetten, krijgt zeker te maken met erfgoededucatie.
In die zin zijn er voor de cultuurambtenaar raakvlakken met gemeentelijke afdelingen en diensten
als onderwijs, welzijn, ruimtelijke ordening, stadsontwikkeling, monumentenzorg, economische
zaken (toerisme) en gemeentevoorlichting.
3.2 Wet- en regelgeving
Op het terrein van erfgoed hebben gemeenten te maken met de volgende wet- en regelgeving:
• Museumwet (1925), gericht op de opheffing of wijziging – in het algemeen belang – van bij
erfstelling of legaat gestelde voorwaarden.
• Wet tot behoud van cultuurbezit (1985), beschermt voorwerpen en verzamelingen die voor
Nederland van groot (cultuurhistorisch of wetenschappelijk) belang zijn tegen uitvoer naar het
buitenland.
• Monumentenwet (1988), gericht op de bescherming van het onroerend Nederlands cultuurbezit.
De Monumentenwet heeft betrekking op rijksmonumenten en beschermde stads- en dorpsgezichten.
Daarnaast kunnen ook provincie en gemeente monumenten aanwijzen. Provinciale
en gemeentelijke monumenten zijn via de Woningwet ‘beschermd’, omdat voor alle ingrepen
een bouwvergunning verplicht is. Sommige gemeenten wijzen bovendien nog karakteristieke
panden (met bijzondere inwendige details) en beeldbepalende panden (van belang voor het
stadsbeeld) aan.
• Verdrag van Malta (1992), beschermt het archeologisch erfgoed in de bodem en de inbedding
daarvan in de ruimtelijke ontwikkeling. De implementatie van dit Europese verdrag in Nederlandse
wetgeving leidde tot een wijziging van de Monumentenwet 1988. Vooruitlopend daarop
is er wel al regelgeving ´in de geest´ van Malta. Dit geldt bijvoorbeeld voor projecten waarbij een
Milieu Effect Rapportage (MER), verplicht is, bij bestemmingsplanwijzigingen en bij ontgrondingen.
Sommige gemeenten werken al volgens de Malta-norm, zoals bij de aanleg van Vinex-locaties
[4.3].
• Algemene wet bestuursrecht (1992), is als wettelijk kader voor alle subsidieverstrekking het
1

9 Wijn. C (2003) Gemeentelijk
cultuurbeleid - een handleiding
belangrijkste beleidsinstrument op het gebied van cultuur. Gemeenten ondersteunen erfgoedinstellingen
(vooral musea) op hun grondgebied vaak met structurele en/of incidentele subsidies.
Musea kunnen bijvoorbeeld bestaan als gemeentelijke dienst of als zelfstandige, volledig door
de gemeente gesubsidieerde stichting. Subsidies kunnen bestaan uit een jaarlijkse exploitatiebijdrage
of uit de specifieke financiering van huisvesting of medewerkers. Incidentele subsidies
worden bijvoorbeeld afgegeven voor speciale projecten of voor nieuwbouw of renovatie.
• Wet op specifiek cultuurbeleid (1993), regelt onder meer het verstrekken van specifieke uitkeringen
door het rijk ten behoeve van cultuuruitingen. Ook de landelijke Cultuurnotasystematiek
is hierin verankerd. Erfgoededucatie is een van de aandachtspunten binnen een aantal van deze
doeluitkeringen [3.4].
• Archiefwet (1995), regelt verantwoordelijkheden van overheden voor hun archiefbescheiden.
3.3 Erfgoed in gemeentelijk cultuurbeleid
Om gemeenten houvast te bieden bij het vormgeven van hun cultuurbeleid is een model ontwikkeld
dat culturele infrastructuur en het bijbehorende beleid opdeelt in drie ringen, die gerelateerd
zijn aan het inwonersaantal. 9 Aan het ringenmodel is af te lezen wat er verwacht zou mogen worden
van een gemeente met minder dan 30.000 inwoners, tussen de 30.000 en 90.000 inwoners en
gemeenten met meer dan 90.000 inwoners. Het bijbehorende cultuurbeleid is dan respectievelijk
kernachtig, uitgebreid of alomvattend. Bij elke omvang zien we erfgoed als aandachtspunt van
cultuurbeleid terug. Grote gemeenten met een alomvattend cultuuraanbod (de derde ring in het
model) leggen hun erfgoedbeleid meestal vast in een cultuurnota. Soms is er een aparte erfgoed-
of museumnota. Kleine en middelgrote gemeenten verwoorden de zorg voor erfgoed in een
algemene gemeentelijke nota.
De culturele infrastructuur van gemeenten in ringen

Erfgoed in de vorm van (en/of) monumenten, oudheidkamers 10 , archieven en archeologie wordt
al in de kleinste gemeenten aanwezig verondersteld. Voor gemeenten met meer dan 30.000 inwoners
komt daar een natuur- of cultuurhistorisch museum bij, terwijl in de grootste gemeenten
ook een kunstmuseum zou moeten staan. Uiteraard is het model slechts een handreiking. Er zijn
kleine gemeenten die meer voorzieningen hebben dan het model veronderstelt en gemeenten
die wat dit betreft minder goed bedeeld zijn. Sommige plaatsen beschikken nu eenmaal niet over
noemenswaardige monumenten, veel kleinere gemeenten zijn aangewezen op een streekarchivaris,
een oudheidkamer vind je niet overal en het bodemarchief is niet altijd zichtbaar te maken.
In dat geval kunnen bijvoorbeeld gevelstenen of straatnamen iets over de geschiedenis van de
plaats prijsgeven. Of anders het stratenpatroon, het aanwezige groen en het omringende landschap.
Verder is er overal waar mensen samenleven, sprake van immaterieel erfgoed, zoals verhalen die
van generatie op generatie overgaan, plaatselijke feesten, gebruiken en zegswijzen. Veel gemeenten
kennen bovendien een actieve heemkundekring of historische vereniging waar veel informatie
over lokale aardrijkskunde en de cultuurhistorie van de omgeving is verzameld.
Netto uitgaven van Rijk, provincies en gemeenten aan kunst en cultuur in 2004
In milj. € Beroeps- Amateur Accomodatie Scheppend Muzische en Overige Totaal
uitvoerend cult. vorming
Gemeente 56 33 261 28 206 110 694
Provincie 10 2 5 9 10 37 73
Rijk 195 14 0 67 33 33 342
Uitgaven cultuurbeheer en –verspreiding provincies en gemeenten in het jaar 2004
In milj. € Musea Monumenten Bibliotheken Archieven Totaal
Gemeente 167 89 383 52 691
Provincie 25 35 41 1 102
Rijk 164 109 69 5 347
* Cultuureducatie is niet duidelijk gerubriceerd in de overheidsuitgaven.
Bron: Centraal Bureau voor de Statistiek
3.4 Landelijk stimuleringsbeleid cultuureducatie en-participatie
Op basis van algemene nota’s zoals de vierjaarlijkse Cultuurnota kan het Rijk besluiten bepaalde
activiteiten te stimuleren. Dit gebeurt met name via de landelijke fondsen en door middel van
cultuurprogramma’s met diverse partijen, zoals de medeoverheden. In deze paragraaf een aantal
voor erfgoededucatie relevante voorbeelden:
• Cultuur en School
Erfgoededucatie is sinds 1996 als onderdeel van cultuureducatie verankerd in het project Cultuur
en School, gericht op cultuureducatie voor het voortgezet onderwijs, waarin het rijk samenwerkt
met provincies en gemeenten. [5.1]
De decentrale middelen voor Cultuur en School die in het Actieplan 2001-2004 geoormerkt waren,
vormen in de periode 2005-2008 een integraal onderdeel van het tweede Actieplan Cultuurbereik.
Wel is deelnemende gemeenten en provincies expliciet aanbevolen hun activiteiten in het
kader van Cultuur en School voort te zetten en uit te breiden. Cultuur en Schoolbeleid zal ook na
2008 worden voortgezet, maar mogelijk in een andere vorm.
10 Oudheidkamer: musea doorgaans
grotendeels gedreven door vrijwilligers
die zich bezighouden met oudheidkun-
dige aspecten van stad of streek. Vaak
is de oudheidkamer verbonden aan een
historische vereniging of heemkunde-
kring. In: Jansen, I. (2004) Handreiking
museumbeleid voor gemeenten

11 Ministerie van OCW (2005) Actieplan
2005-2008. Informatie voor gemeenten
en provincies
12 Bureau Driessen, (2006) Actieplan II,
Nulanalyse en nulmeting
13 Cachet, E.A. e.a. (2003) Culturele iden-
titeit van Nederlandse Gemeenten
• Regeling Versterking Cultuureducatie in het primair onderwijs 2004-2007
Omdat het nadrukkelijk de bedoeling is cultuureducatie te verankeren in het primair onderwijs
hebben de Staatssecretaris van OCW, het IPO en de VNG over dit onderwerp een aanvullende
bestuurlijke afspraak gemaakt voor de periode 2004-2007. Het gaat hierbij vooral om netwerkvorming
en het verder ontwikkelen van een infrastructuur voor cultuureducatie, gericht op de vraag
van de basisscholen. [5.1.1]
• Actieplan Cultuurbereik 2005-2008
In het kader van het tweede Actieplan Cultuurbereik spannen het Rijk, provincies en de dertig
grote gemeenten zich in om ‘(...) het cultureel bewustzijn van burgers te versterken door het
vergroten van zowel het publieksbereik als de actieve participatie in kunst en cultuur’. Kleinere gemeenten
kunnen via hun provincie aan het Actieplan deelnemen. In het beleidskader wordt over
erfgoededucatie opgemerkt: ‘Gezien de relatieve achterstand op het gebied van erfgoededucatie
wil het Actieplan bevorderen dat gemeenten en provincies zorgen voor een adequate infrastructuur
voor erfgoededucatie, waar scholen en culturele instellingen van gebruik kunnen maken.’ 11
Gewezen wordt op de rol die de provinciale erfgoedhuizen hierbij kunnen spelen. Vrijwel alle
Actieplan-deelnemers zetten opnieuw in op cultuureducatie; zeven Actieplan-gemeenten kozen
voor een specifieke doelstelling op het gebied van erfgoededucatie en acht combineerden keuzes
voor kunst- en erfgoededucatie. Doelstellingen voor erfgoededucatie worden binnen het Actieplan
op verschillende manieren uitgewerkt. Gemeenten kiezen bijvoorbeeld voor het versterken
van het aanbod van erfgoededucatieve programma’s, voor specifieke projecten als museum- of
archeologieprojecten of voor een groter aantal deelnemende leerlingen. 12
Het is niet bekend of er na 2008 een stimuleringsprogramma zoals het Actieplan komt. Programmatische
samenwerking tussen verschillende overheden zal waarschijnlijk worden gecontinueerd.
3.5 Kwaliteitsslag erfgoedinstellingen
Zoals alle culturele instellingen hebben ook musea en andere erfgoedinstellingen te maken met
een hoger verwachtingspatroon bij publiek, onderwijs, overheden en subsidiënten dan voorheen.
Ze moeten in hun aanbod bijvoorbeeld aansluiten op de behoeften van scholen en door gerichte
programmering en activiteiten ook nieuw en ander publiek zien te trekken. Daarbij zijn ze
in concurrentie met een explosief gegroeid aanbod van andere vormen van vrijetijdsbesteding,
variërend van funshoppen tot thuis een dvd bekijken. Eenmaal binnen, stelt de bezoeker van
tegenwoordig ook hogere eisen aan informatie en presentatie dan voorheen.
Dit alles vraagt een omslag naar een meer publieksgerichte werkwijze: meer oog voor (doelgroep)
– marketing en publiciteit, adequate toepassing van nieuwe media, een vraaggericht educatieaanbod
en aangepaste programmering. Erfgoedinstellingen werken al aan het verbeteren van
kwaliteit en toegankelijkheid, onder meer via het museumregister en het archievenhandvest.
Behalve erfgoedhuizen en andere ondersteunende instellingen kunnen ook gemeenten de
plaatselijke erfgoedinstellingen met raad en daad bijstaan om een kwaliteitsslag te maken en publieksvriendelijker
te werken. Bijvoorbeeld door het initiatief te nemen voor een netwerk waarin
ervaringen en expertise worden gedeeld en goed geoutilleerde erfgoedinstellingen kleinere
instellingen met veel vrijwilligers op de goede weg helpen.
3.6 Maatschappelijke functie:
identiteit, binding en betrokkenheid
Erfgoed is verweven met de lokale identiteit van een dorp, stad of streek: een optelsom van (authentieke
en bedachte) elementen die inwoners en buitenstaanders specifiek bij die plaats vinden
horen.
Onderzoek van de Erasmus Universiteit beschrijft ‘de persoonlijkheid van een gemeente’ als een
optelsom van statische elementen (ligging en geschiedenis) en semi-statische elementen (omvang,
uiterlijk en innerlijk). Inkleurende elementen waarin de identiteit van een plaats tot uitdrukking
komt zijn symboliek, gedrag en communicatie. 13
Sinds de jaren negentig van de vorige eeuw is de belangstelling voor de identiteit van de lokale
gemeenschap sterk toegenomen. Enerzijds vanuit het besef dat er veel verloren dreigt te gaan nu
lokale en regionale culturen in steeds sneller tempo terrein verliezen aan (inter)nationale cultuur.
Anderzijds omdat er vanuit de sector toerisme en recreatie grote belangstelling is voor allerlei
aspecten van lokale cultuur (muziek, ambachten, monumenten). En ten slotte omdat denken in
termen van ‘wij en ons’ binnen een gemeente een bindend element tussen inwoners kan zijn.
Daarbij moeten we wel bedenken dat identiteit geen statisch gegeven is maar, net als het erfgoed
dat daar uitdrukking aan geeft, verandert onder invloed van tijd, omstandigheden en de instroom

van mensen met een andere culturele bagage. Zo heeft het vooroorlogse Rotterdam weinig meer
van doen met de multiculturele metropool van nu en wonen in traditionele plattelandsgemeenten
steeds meer mensen ‘van buiten’.
Cultuurbeleid is bij uitstek een middel waarmee de gemeente de eigen identiteit van de lokale gemeenschap
tot uitdrukking kan laten komen. 14 Dit met de kanttekening dat het benadrukken van
lokale identiteit niet mag leiden tot een verkokering die het zicht op de buitenwereld beneemt
en een wij/zij gevoel creëert dat impliciet en onbedoeld andere groepen uitsluit. Het gaat om het
gebruiken van wat was, voor nu en de toekomst. 15
Erfgoededucatie is in dat verband een goed instrument om eigenheid te verklaren en tegelijkertijd
het gemeenschappelijke aan te tonen, ‘nieuw’ erfgoed van migranten aandacht te geven en
(inter)nationale verbanden aan te brengen. Erfgoededucatie kan inwoners een reden geven om
trots te zijn op de eigen omgeving en er zuinig(er) mee om te gaan. Het kan mensen van verschillende
generaties en culturele afkomst laten ervaren wat hen bindt en wederzijds begrip bevorderen.
Op deze manier kan erfgoededucatie, in samenhang met andere beleidsinstrumenten,
binnen de gemeente een bijdrage leveren aan het bevorderen van de leefbaarheid en een goed
sociaal klimaat [6.1-6.4].
3.7 Citymarketing en cultureel profiel
In steden en dorpen die steeds meer op elkaar gaan lijken, met dezelfde winkelcentra, bushokjes
en bedrijventerreinen, kan erfgoed gemeenten een herkenbaar eigen gezicht bieden.
Onderscheidend vermogen is belangrijk voor een stad of dorp: city- of placemarketing draait om
het onderstrepen van specifieke plaatselijke kwaliteiten. Kunst en erfgoed wordt een belangrijke
plaats toegekend in de aantrekkingskracht van een plaats voor potentiële inwoners, bezoekers
en (in mindere mate) bedrijven en andere mogelijke werkgevers. Cultuur kan immers de kwaliteit
van het leven in een gemeente - wonen, werken en recreëren - verbeteren en ertoe bijdragen dat
mensen zich er thuis voelen. In die zin hebben culturele voorzieningen, waaronder musea, voor
de grotere gemeenten een belangrijke economische betekenis. 16
Om te voorkomen dat het gepromote imago niet overeenstemt met de manier waarop inwoners
hun woonplaats beleven, is het van belang dat gemeenten zich rekenschap geven van hun culturele
identiteit. Culturele identiteit wortelt in de lokale cultuurhistorie en bestaat uit elementen van
de algemene identiteit die kunst en cultureel erfgoed omvatten. Een aanbeveling uit het eerder
geciteerde onderzoek van de Erasmus Universiteit luidt dat gemeenten bij het bepalen van hun
culturele identiteit allereerst moeten nagaan of de plaatselijke geschiedenis daarvoor bouwstenen
aandraagt. Zoals belangwekkende historische gebeurtenissen, - gebouwen of - personen, een
museaal topstuk, archeologische vondsten of ander erfgoed. Op dit fundament kan elke gemeente
voortbouwen met andere elementen die de culturele identiteit versterken. 17
Uiteindelijk maakt elke gemeente hierin een eigen keuze. Adviesbureau Berenschot dat in 2002
een onderzoek verrichtte naar de culturele profielen van zestien middelgrote gemeenten in Nederland
meende dat de gemeente pas als zij de basis, de qualifiers, op orde heeft, kan onderzoeken
op welke onderdelen een onderscheidend profiel mogelijk is, oftewel winners kan identificeren.
18 Uit het onderzoek bleek dat gemeenten kansen laten liggen omdat zij eerder geneigd zijn
zwakke punten te versterken dan voort te bouwen op sterke punten.
3.8 Cultuurtoerisme en stedelijke economie
Een goed aanbod aan culturele voorzieningen en activiteiten trekt dagjesmensen en toeristen
aan. Erfgoed kan daarin een factor van belang zijn. Gemeenten met een historische binnenstad,
bijzondere musea of monumenten, cultuurhistorische festivals of ander interessant erfgoed
hebben wat dat betreft een streepje voor. Toeristen maken immers ook gebruik van de plaatselijke
horeca, winkelen wat in de omgeving en blijven soms overnachten. De aanwezigheid van
erfgoed(instellingen) heeft dan een positieve spin-off op het lokale bedrijfsleven en is daarmee
een factor in de plaatselijke economie.
In onderzoek naar de relatie tussen ruimtelijke ontwikkeling en toerisme en recreatie in kleine
monumentale stadjes bleek dat erfgoed binnen deze gemeenten zowel direct wordt ingezet
voor toerisme, als indirect wordt gebruikt als decor voor evenementen en attracties. 19 Niet dat
toerisme en erfgoed in alle gevallen harmonieus samengaan. Ontwikkelingswensen vanuit toerisme/recreatie
– bijvoorbeeld openstelling van monumenten en recreatief gebruik van terreinen
– staan soms haaks op de eisen voor behoud en beheer van erfgoedsites en kan de leefbaarheid
in (binnen)stad of dorp onder druk zetten.
14 Wijn, C. (2003) Gemeentelijk cultuur-
beleid – een handleiding ( p.54)
15 IPO (2005) Kiezen in cultuurbeleid
(p. 10)
16 Hoefnagels, D. (2000) Bestuursrecht:
de relatie tussen musea en de overheid.
In: Jansen, I (2004) Handreiking museum-
beleid voor gemeenten
17 Cachet, E.A. e.a. (2003) Culturele iden-
titeit van Nederlandse gemeenten
18 Drenth, B. e.a. (2002) Cultuurprofielen

19 DSP Groep (2004) Erfgoed en toe-
risme. Een spannend akkoord
20 Stelling erfgoedkoepels in: Erfgoed
voor Toerisme (2003)
21 Ministerie van OCW (2003) brochure
Culturele Planologie
Voor Nederland als geheel is historisch erfgoed een belangrijk onderdeel van het nationale toeristische
product, dat wordt geafficheerd om internationaal toerisme aan te trekken en de eigen
inwoners te verlokken tot een (korte) vakantie in eigen land.
Om bezoekers erfgoed daadwerkelijk te laten ’beleven’ is een creatieve en herkenbare (re)presentatie
daarvan van belang. 20 Erfgoedinstellingen leveren daarin niet alleen een inhoudelijke
bijdrage, maar kunnen bijvoorbeeld de plaatselijke VVV ook voorzien van ideeën en informatie
voor wandel– en fietsroutes en wervingsbrochures. Het verbinden van verschillende historische
elementen in een gemeente tot een integraal, erfgoedbreed verhaal over de geschiedenis van de
omgeving kan een uitstapje extra interessant maken en uitnodigen tot herhaalbezoek. [6.6]
3.9 Rol in ruimtelijke ontwikkeling
Erfgoed maakt deel uit van het directe leefmilieu in een buurt of (deel)gemeente. Beheerstaken
op dit gebied worden door de bevolking nauwlettend gevolgd. Ingrepen in de bebouwde omgeving
of omliggend groen roepen vaak sterke reacties op. Maar niet alles wat oud is kan en moet
bewaard blijven. Zo hebben veel Nederlandse gemeenten wijken die aan renovatie of herbouw
toe zijn, met name wederopbouwbuurten met een groot aanbod van goedkope huurwoningen.
Wel wordt het erfgoed van een bepaalde plek steeds vaker meegenomen in plannen voor stadsuitbreiding,
nieuwbouw of renovatie van een wijk of herinrichting van het landschap.
De ontwikkeling om cultuurhistorie in te zetten voor ruimtelijke ontwikkeling is door de rijksoverheid
gestimuleerd. Zo was ‘culturele planologie’ een specifieke doelstelling binnen het eerste
Actieplan Cultuurbereik. Van groot belang was ook de beleidsnota Belvedere (1999), die erfgoed
zowel een rol geeft bij het definiëren en bewaken van ruimtelijke en landschappelijke kwaliteit,
als bij de invulling van ontwikkelingsgerichte planologie. De bedoeling is dat lokale cultuurhistorie
als inspiratiebron ruimtelijke veranderingsprocessen verrijkt. Daarbij ligt het accent sterker op
ontwikkeling dan puur op behoud. 21 We noemen hier ook het Actieprogramma Ruimte en Cultuur
dat Belvederebeleid verbindt met architectuurbeleid en de Cultuurimpuls ISV(2) die daarvan
onderdeel vormt [4.3]. Steeds vaker ook krijgen (industriële) monumenten binnen de gemeente
een andere bestemming: als cultureel podium, kinderdagverblijf, atelier, verzamelgebouw voor
creatieve industrie of horecagelegenheid.
Via internet krijgen inwoners steeds meer mogelijkheden om besluitvormingsprocedures te
volgen. Bij een aantal gemeente zijn kadastergegevens, (status van) bestemmingsplannen en
trajectinformatie al met een muisklik onder handbereik. Om het verleden een plaats te geven in
de toekomst is, naast samenwerking tussen verschillende vakdisciplines, ook actieve inbreng van
inwoners van groot belang. Erfgoedorganisaties kunnen op dit vlak behulpzaam zijn, onder meer
door het aandragen van methodieken, historische gegevens en beeldmateriaal. Uit oogpunt van
cultuurbehoud is erfgoededucatie onmisbaar om achtergrond en context te geven aan ingrepen
in de fysieke omgeving en hergebruik van historische gebouwen of (landschap)structuren. [6.6]
Argumenten voor een samenhangend erfgoededucatiebeleid:
• Elke gemeente heeft erfgoed.
• Erfgoed heeft intrinsieke en instrumentele waarde voor gemeentelijk beleid.
• Verantwoordelijkheden voor behoud en beheer van erfgoed zijn bij wet vastgelegd.
• Erfgoed is een factor in autonoom gemeentelijk cultuurbeleid.
• Erfgoed speelt een rol in cultuureducatie en het stimuleren van cultuurparticipatie.
• Erfgoed is verweven met lokale identiteit en het fundament voor een cultureel profiel.
• Erfgoed is inzetbaar voor stedelijk belang (toerisme en economie, ruimtelijke ontwikkeling)
en maatschappelijk belang (sociale cohesie, integratie).

TRENDS EN

ONTWIKKELINGEN
4.1 IN DE ERFGOEDSECTOR
Digitale ontsluiting van erfgoed
De digitale ontsluiting van erfgoed, die mede dankzij overheidssteun de laatste jaren goed op
gang komt, betekent dat erfgoed beter toegankelijk wordt voor een breed publiek. Als een eerste
kennismaking of voor kennisverdieping.
Musea, archieven, foto- en filminstituten, Regionaal Historische Centra en bibliotheken presenteren
steeds vaker gedeelten van hun collecties via internet. Erfgoedobjecten zijn zo van historische
context te voorzien of binnen bepaalde thema’s te plaatsen. De gebruiker kan bijvoorbeeld vanuit
huis een online catalogus raadplegen en/of rechtstreeks toegang krijgen tot cultuurhistorische
bronnen en objecten. Digitale kennismaking kan ertoe leiden dat mensen de stap maken naar de
erfgoedinstelling zelf, bijvoorbeeld om daar die prachtige vaas of dat middeleeuwse handschrift
met eigen ogen te bekijken. Overigens heeft niet elke erfgoedinstelling al een eigen website;
vooral de kleinere ontbreekt het daartoe vaak aan expertise en financiën.
Binnen de erfgoedinstelling zelf kunnen virtuele presentaties een bezoek vereenvoudigen of verrijken
en bezoekers een blik bieden op niet geëxposeerd materiaal. Ook archeologische opgravingen
zijn via een webcam voor een groot publiek open te stellen. Deels uit oogpunt van behoud,
deels om kwetsbaar materiaal toch voor gebruik beschikbaar te maken, gaan veel instellingen er
toe over delen van hun verzameling over te zetten op digitale bestanden.
Samenwerking Regionaal Historische Centra
Het beleid van de overheid is er sinds enkele jaren op gericht (collecties van) archieven voor
een breder en groter publiek toegankelijk te maken. Het ministerie van OCW stimuleert daartoe
bovengemeentelijke samenwerking tussen archieven onderling en met andere cultuurhistorische
publieksinstellingen zoals bibliotheken. Deze nieuwe samenwerkingsverbanden worden ‘Regionaal
Historische Centra’ (RHC’s) genoemd. Het ministerie streeft ernaar dat in ieder geval in elke
provinciehoofdstad het daar aanwezige rijksarchief opgaat in of deelneemt aan een RHC.
Een RHC verstrekt niet alleen informatie over de eigen collectie, maar ook over andere bronnen in
de regio. Omdat een RHC een breder publiek wil bereiken, is er aandacht voor nieuwe doelgroepen,
zoals het onderwijs. Een belangrijk aandachtspunt is ook het digitaal beschikbaar maken van
bronnen. In Utrecht, Zuid-Holland, Zeeland, Overijssel, Gelderland, Friesland, Groningen en Flevoland
zijn al RHC’s gerealiseerd. In de andere provincies lopen RHC-trajecten. (www.minocw.nl/rhc)
Dagelijks leven en oral history
Steeds meer mensen hebben belangstelling voor geschiedenis. Meer dan naar politieke ontwikkelingen
en historische figuren gaat daarbij de interesse uit naar het dagelijks leven in vroeger eeuwen.
Wonen, werken, kleding, voedsel, bouwen, feesten... hoe ging dat? Juist deze geschiedenis
van gewone mensen en hun dagelijkse dingen is bij uitstek het terrein van de erfgoededucatie.
Een tweede belangrijke ontwikkeling is de aandacht voor oral history: mondeling overgedragen
verhalen en gebeurtenissen. Het gaat hierbij om persoonlijke ervaringen of herinneringen die de
geschiedenisboeken meestal niet halen. Vaak is er een zeker gevoel van urgentie: om oral history
voor latere generaties te kunnen bewaren moet deze worden opgetekend zolang er mensen zijn
die over een bepaalde periode of gebeurtenis kunnen vertellen. Dit geldt bijvoorbeeld voor mensen
die de Tweede Wereldoorlog hebben meegemaakt, maar evengoed voor de eerste generatie
migranten.
Living history
In erfgoededucatie en cultuurtoerisme wordt volop geëxperimenteerd met vormen van levende
geschiedenis. De hedendaagse (cultuur)consument verwacht namelijk naast informatie vooral
‘beleving’. Het naspelen (re-enactment) van historische gebeurtenissen is populair en zelfs een
sterk groeiende vorm van vrijetijdsbesteding. Op een aantal plaatsen is living history een onderdeel
van het totale programma, zoals op het VOC-schip de Batavia in Lelystad en in geschiedenispark
Archeon in Alphen aan den Rijn. Utrecht had in 2005 de primeur van het eerste grote living
history festival; 150 acteurs brachten als chirurgijns en kruidenvrouwtjes de stad terug naar de
‘medische prehistorie’.
Het Landelijk Platform voor Levende Geschiedenis (www.lplg.nl) is een overkoepelend orgaan
voor Nederlandse verenigingen die zich bezighouden met levende geschiedenis en het naspelen

22
Onderwijsraad (2005) De stand van
educatief Nederland
van historische gebeurtenissen. Onderwerpen variëren van de Vikingen en de Romeinse tijd tot
Napoleontische veldslagen en de Tweede Wereldoorlog. Bij veel verenigingen speelt het militaire
aspect een hoofdrol, maar ook het dagelijks leven krijgt veel aandacht. De grootste clubs tellen
ruim 100 leden, andere bestaan uit een handvol mensen. Alle verenigingen maken werk van presentaties
voor het publiek, zoals educatieve voorstellingen op scholen en in musea, demonstraties
van handwerk, muzikale uitvoeringen en het naspelen van veldslagen.
4.2 SOCIAAL-CULTURELE ONTWIKKELINGEN
Canon van Nederland
In opdracht van de minister van OCW presenteerde een commissie onder leiding van prof. dr.
Frits van Oostrom in oktober 2006 een Canon van Nederland. Dat gebeurde op advies van de
Onderwijsraad die constateerde dat de (chronologische) historische kennis van Nederlanders te
wensen overliet. Dit zou deels te wijten zijn aan het geringe aantal lesuren geschiedenis binnen
het onderwijs, dat tegenwoordig bovendien meer gericht is op vaardigheden dan op parate kennis.
Kortom, er zou behoefte zijn aan een compilatie van ‘die waardevolle onderdelen van onze
cultuur en geschiedenis die we via het onderwijs aan nieuwe generaties willen doorgeven.’ 22 Of
zoals de commissie-Van Oostrom het formuleerde: ‘Het geheel van belangrijke personen, teksten,
kunstwerken, voorwerpen, verschijnselen en processen die samen laten zien hoe Nederland zich
ontwikkeld heeft tot het land waarin we nu leven. Niet alleen de positieve verhalen, zoals die over
de Gouden Eeuw, maar ook de zwarte bladzijden van het koloniale verleden (www.decanonvannederland.nl).
Behalve in het onderwijs zou een canon een functie kunnen hebben als inspiratiebron voor
(erfgoed)instellingen als musea en als hulpmiddel bij inburgering van nieuwe Nederlanders.
De canoncommissie heeft het verhaal van Nederland in vijftig ‘vensters’ ingedeeld: hoofdpersonen,
gebeurtenissen of thema’s aan de hand waarvan een breder verschijnsel wordt behandeld.
Vanuit daaruit wordt vertakt en doorverwezen. De canon, die begint met de Hunebedden en
besluit met de euro, is een vertrekpunt: op een speciale website kan iedereen zijn bijdrage toevoegen.
Twee aanbevelingen uit het rapport dat de feitelijke canon vergezelde, richten zich direct op
provincies en gemeenten. Met nadruk adviseert de commissie initiatieven te ondernemen gericht
op de ontwikkeling van een lokale canon en ziet daar een rol voor de Stichting Erfgoed Nederland
en de VNG. Daarnaast beveelt de commissie de samenwerking tussen scholen en instellingen op
lokaal niveau te bevorderen. (www.decanonvannederland.nl en www.entoen.nu )
Aandacht voor culturele diversiteit
Het Actieplan Cultuurbereik 2001-2004 zette culturele diversiteit op de agenda van overheden
en culturele instellingen. Het feit dat Nederland zich heeft ontwikkeld tot een multiculturele
samenleving zou ook tot uiting moeten komen in een hogere cultuurparticipatie van allochtone
inwoners en ‘kleuring’ van het personeelsbestand van culturele instellingen. Als mogelijkheden
om nieuwe publieksgroepen over de drempel te trekken, werden onder meer genoemd: in
programmering meer aansluiten op behoeften van inwoners met een andere culturele bagage,
confrontatie met cultuur buiten de muren van de gevestigde instellingen en een doelgroepgerichte
benadering in marketing en publiciteit. Cultuureducatie in het onderwijs en daarbuiten zou
een eerste stap zijn om allochtone jongeren voor cultuur te interesseren.
Op het gebied van erfgoed vertaalt culturele diversiteit zich onder meer in aandacht voor het erfgoed
van allochtone bevolkingsgroepen en voor hun bijdrage aan de Nederlandse cultuur. [6.4]
Huis voor de Culturele Dialoog
Het kabinet Balkenende heeft in juni 2006 op voorstel van de staatssecretarissen van BuZa en
OCW ingestemd met het driejarige pilot-programma ‘Huis voor de Culturele Dialoog’. Doel van het
Huis is de dialoog tussen groepen oude en nieuwe Nederlanders te intensiveren, waarbij kunst en
cultuur een zeer belangrijke rol spelen. Ook de VNG vindt dit een belangrijk item.
Het Huis zal zich profileren via optimaal gebruik van nieuwe media en kwalitatief hoogstaande
artistieke presentaties. Hiertoe zal het Huis onder meer verbindingen leggen met herkomstlanden
van migranten en contacten onderhouden met vergelijkbare initiatieven in Europa.
In de pilot-fase ligt het zwaartepunt bij programmering op bestaande locaties, waarbij het Huis
voornamelijk als platform en netwerk fungeert. Een landelijke regiekamer van het Huis, vooralsnog
in Rotterdam, accentueert dat het om een nationaal initiatief gaat en biedt landelijke coördinatie.
In het najaar van 2006 wordt het Huis officieel gelanceerd via een nationaal programma dat
in eerste instantie ruimte biedt aan de initiatieven van de vier grote steden (G4), maar zich in een
0

volgend stadium ook op andere gemeenten zal richten.
Voor de pilot ‘Huis voor de Culturele Dialoog’ is voorzien in een subsidiebedrag van € 5 miljoen
voor de periode 2006-2008.
Cultuureducatie en sociale cohesie
Maatschappelijke ontwikkelingen als individualisering, globalisering en toenemende culturele
diversiteit in bevolkingssamenstelling leiden tot zorgen over het gebrek aan maatschappelijke
binding. Sociale cohesie is dan ook steeds vaker een expliciete doelstelling van overheidsbeleid,
zowel landelijk als lokaal. De definitie die het best aansluit bij actuele beleidsbedoelingen luidt:
‘De mate waarin mensen in gedrag en beleving uitdrukking geven aan hun betrokkenheid bij
maatschappelijke verbanden in hun persoonlijke leven, als burger in de maatschappij en als lid
van de samenleving. 23 ’ In veel publicaties wordt ‘sociale cohesie’ verbonden met het begrip goed
‘burgerschap’ (citizenship), als een set individuele competenties die noodzakelijk zijn voor het
realiseren van sociale samenhang.
Naast onderwijs kunnen ook kunst- en erfgoededucatie volgens beleidsmakers een bijdrage
leveren aan sociale cohesie, vooral door sociale uitsluiting van specifieke groepen te voorkomen.
Harde gegevens over de effecten van cultuureducatie op sociale cohesie ontbreken echter nog.
Wel concludeerden museumdirecteuren, programmamakers en deelnemers in een verkennende
publicatie dat via cultuureducatie nieuwe doelgroepen worden bereikt en dat de resultaten
– hoewel bescheiden – positief zijn. ‘Deelnemers beleven meer plezier aan kunst en cultuur, ontdekken
een zinvolle vrijetijdsbesteding, ontwikkelen meer zelfvertrouwen en verwerven grotere
sociale vaardigheden. De ontmoeting van groepen met een andere culturele achtergrond of uit
een andere leeftijdsgroep levert nieuwe inzichten en contacten op (...). 24
Invulling voor civil society
Civil society is een steeds vaker terugkerend begrip in nationaal en lokaal overheidsbeleid. Het
betekent letterlijk vertaald: de beschaafde samenleving. De ‘civil society’ is in veel definities ook
dat deel van de samenleving dat niet wordt beheerst door de markt of de overheid. In Nederland
staat de term vaak voor allerhande initiatieven en activiteiten die vanuit de samenleving zelf
worden opgezet.
Verschillende wetenschappers benadrukken het belang van de civil society voor sociale cohesie.
Binnen de civil society zouden mensen zich (opnieuw) inzetten voor gemeenschappelijke waarden
en normen.
Gemeenten in Nederland bezinnen zich op dit moment hoe ze een goede invulling kunnen
geven aan het begrip civil society. Voorbeelden daarvan zijn: werken aan leefbaarheid en sociale
samenhang in buurt en wijk, bevorderen van sociale participatie en vrijwilligerswerk door
mensen met een uitkering. In dergelijke projecten kan ook erfgoededucatie een rol spelen.
(www.vngnetwerken.nl)
4.3 FYSIEKE OMGEVING
Verdrag van Malta beschermt bodemarchief
Hoewel bij opgravingen soms bijzondere voorwerpen gevonden worden, betekent dit ook de
vernietiging van ‘bodemarchief’. Beter is het om dit erfgoed te behouden en het ‘mee te nemen’ in
ruimtelijke ontwikkelingsprocessen. Dit is een belangrijk uitgangspunt van het Europese Verdrag
van Valetta uit 1992 (Malta), dat Nederland heeft ondertekend.
Praktische uitwerking van Malta is dat (verwachte) archeologische waarden voor een bepaald
gebied in kaart moeten worden gebracht bij ruimtelijke plannen als bestemmingsplannen en
ontgrondingen.
Het Verdrag van Malta introduceert ook, analoog aan de milieuwetgeving, het zogeheten veroorzakerprincipe:
de ‘bodemverstoorder’ betaalt. Wie de bodem in wil op een plek waar archeologische
waarden worden vermoed, moet in ieder geval het archeologisch vooronderzoek betalen. De
uitkomsten van dat onderzoek zijn bepalend voor de verdere gang van zaken. Dat kan inhouden
dat de geplande werkzaamheden gewoon kunnen plaatsvinden, of dat de bodemverstoorder een
opgraving moet financieren. Terreinbeheerders, bouwers en andere (grond)ontwikkelaars zijn
zich door Malta meer bewust van de mogelijke waarde van archeologische resten in de bodem.
Toegankelijke publieksinformatie vergroot daarbij het draagvlak voor archeologie als onderdeel
van onze cultuurhistorie.
Belvedere: behoud door ontwikkeling
Cultuurhistorische kwaliteiten kunnen fungeren als een inspiratiebron en kwaliteitsimpuls voor
1
23
Schnabel. P. (2000) in : Kamp van der,
M. & Ottevanger, D. (2003) Cultuureducatie
en sociale cohesie. Een verkennend
onderzoek (p.16)
24
Cultuurnetwerk Nederland/Museumvereniging:
Blauwdruk- Vier musea en
social inclusion (p.32 )

uimtelijke opgaven. Denk bijvoorbeeld aan waterbeheer, stadsvernieuwing en reconstructie van
het landelijk gebied. Erfgoed kan op haar beurt gebaat zijn bij ruimtelijke ontwikkelingen. Deze
kunnen erfgoed in een nieuwe context plaatsen, een nieuwe (woon/werk) functie bieden of een
economische impuls geven voor behoud en beheer.
De denk- en werkwijze ‘behoud door ontwikkeling’ kreeg in 1999 zijn beslag in de beleidsnota
Belvedere, een initiatief van vier ministeries (VROM, OCW, LNV en V&W). De nota was bedoeld om
beleidsmakers, marktpartijen en cultuurhistorische- en ruimtelijke beroepsgroepen te inspireren
in provinciaal en lokaal beleid, bij concrete ontwerpopgaven en ruimtelijke plannen. Ondersteuning
kwam er ook, in de vorm van een projectbureau en een subsidieregeling (www.belvedere.nl).
Als voorbeeld van toepassing van het Belvedèrebeleid lanceerde het rijk de Nieuwe Hollandse
Waterlinie als nationaal project.
Actieprogramma Ruimte en Cultuur
In het Actieprogramma Ruimte en Cultuur (ARC) worden het architectuurbeleid en het Belvederebeleid
voor de periode 2005-2008 gebundeld. Zeven departementen (OCW, VROM, LNV, V&W,
BuZa, EZ en Defensie) werken daarbij samen. Het is de bedoeling dat het Actieprogramma opdrachtgevers,
zoals decentrale overheden en marktpartijen, stimuleert tot kwalitatief hoogwaardige
ruimtelijke ontwikkelingen. Vroegtijdig inschakelen van ontwerpers en speciale aandacht
voor cultuurhistorische kwaliteit vormen de basis. Het Actieprogramma voorziet in stimuleringsmaatregelen,
kennisontwikkeling, investeringsbudgetten en een betere toepassing van wettelijke
instrumenten, zoals Welstand en de Wet op de architectentitel. Daarnaast zijn dertien uitvoeringsprojecten
benoemd, variërend van het gebruik van bedrijventerreinen tot de problematiek
van waterberging. Een belangrijke rol is weggelegd voor rijksgesubsidieerde architectuur- en
erfgoedinstellingen.
Cultuurimpuls ISV: de krachtige stad
Een van de maatregelen die plaatsvinden in het kader van het Actieprogramma Ruimte en Cultuur
is de Cultuurimpuls in het Investeringsbudget Stedelijke Vernieuwing 2005-2009. De Cultuurimpuls
ISV(2) houdt in dat cultuur en cultuurhistorie worden ingezet bij stedelijke vernieuwingsprocessen.
Aan de hand van een meerjaren ontwikkelingsplan zijn met de dertig grote gemeenten
afspraken gemaakt over de inbreng van cultuur en cultuurhistorie in de herstructurering van de
(naoorlogse) wijken. Prestatieafspraken met de betrokken gemeenten zijn vastgelegd in convenanten
met het Rijk.
4.4 Ontwikkelingen in het onderwijs
Een aantal actuele ontwikkelingen in het onderwijs wordt beschreven in hoofdstuk 5. Het gaat
om de impuls vanuit het ministerie van OCW om cultuureducatie te verankeren in het primair
onderwijs, de implicaties van de nieuwe kerndoelen in het primair onderwijs, de invoering van de
tien tijdvakken van De Rooij in het geschiedenisonderwijs, nieuwe kerndoelen en de introductie
van leergebieden in de onderbouw van het voortgezet onderwijs en de ontwikkeling van cultuurprofielscholen.

ERFGOEDEDUCATIE

IN HET ONDERWIJS
Erfgoededucatie is een onlosmakelijk deel van cultuureducatie dat voor scholen hoog op
de agenda staat. Daarnaast is erfgoed een goed instrument om ‘gewone lesstof’ te verduidelijken,
omdat het een herkenbare relatie legt met de leefomgeving van leerlingen. Voor
elke vorm van erfgoededucatie in het onderwijs is samenwerking en afstemming tussen
scholen en erfgoedinstellingen van cruciaal belang. Gemeenten kunnen daarbij een rol
van betekenis spelen.
5.1 Rijk stimuleert doorlopende leerlijn cultuureducatie
In 1996 initieerde het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) het project Cultuur
en School. Dit heeft tot doel leerlingen van elke leeftijd en elk schoolniveau in aanraking te
brengen met kunst en cultuur. Van jongs af aan, in een (te ontwikkelen) doorlopende leerlijn van
basisschool tot eindexamen voortgezet onderwijs. In dit stimuleringsbeleid zijn gemeenten en
provincies belangrijke partners. Zij stellen zich onder meer tot taak structurele samenwerkingsrelaties
tussen culturele (erfgoed-)instellingen en scholen tot stand te brengen, informatie goed
toegankelijk te maken en de ontwikkeling van ‘vraaggestuurd’ aanbod te stimuleren.
Het belang van cultuureducatie werd in 2006 opnieuw onderstreept door het gezamenlijke advies
‘Onderwijs in cultuur’ van de Onderwijsraad en de Raad voor Cultuur. Dit bevat aanbevelingen
om de positie van cultuureducatie in het primair en voortgezet onderwijs verder te verstevigen.
De raden meldden de minister en staatssecretaris van OCW daarin onder meer dat zij educatie als
een van de kerntaken van culturele instellingen beschouwen. Uit het advies: ‘ Gezien het belang
van cultuur voor de samenleving is het belangrijk dat ieder individu onbelemmerd toegang heeft
tot het culturele aanbod. Cultuureducatie kan burgers toerusten met de benodigde culturele
competenties, zodat zij naar eigen keuze kunnen participeren in het culturele leven. 25
Omdat structurele aandacht voor cultuureducatie in het onderwijs in feite begint bij kennis en
enthousiasme van leerkrachten, wordt er al vanaf 2001 aan gewerkt om kunst- en erfgoededucatie
in het curriculum van de pabo’s te verankeren. Daarnaast is een leergang ‘cultuurcoördinator in
het primair onderwijs’ in ontwikkeling. Een cursus ‘intern cultuurcoördinator’ is nu al beschikbaar
voor leerkrachten in het primair onderwijs en educatief medewerkers van culturele instellingen.
Aangespoord door het succes van het project Cultuur en School–Pabo, startte in schooljaar 2004-2005
een pilot om ook bij lerarenopleidingen in het hoger en universitair onderwijs structurele aandacht
voor cultuureducatie te bewerkstelligen. In dit kader ontwikkelen een aantal lerarenopleidingen
plannen om studenten te leren duurzame relaties te creëren tussen scholen en culturele
instellingen. Voor de verbreding van dit project Cultuur en School-Lerarenopleidingen VO heeft het
ministerie van OCW extra middelen beschikbaar gesteld voor de periode 2005-2008. Beide projecten
worden begeleid door Cultuurnetwerk Nederland en Erfgoed Actueel.
5.1.1 Cultuureducatie in het basisonderwijs
Vanaf het schooljaar 2004-2005 ontvangt een toenemend aantal basisscholen van het ministerie
van OCW een schoolgebonden budget voor cultuureducatie van € 10,90 per leerling. Doel van deze
regeling is dat cultuureducatie een vaste plaats krijgt in het lesprogramma van de basisscholen. De
extra financiële steun moet basisscholen in staat stellen een eigen visie op cultuureducatie te ontwikkelen
en deze, in samenwerking met hun culturele omgeving, te vertalen in een concrete vraag
naar activiteiten. Om scholen die pas sinds kort meedoen hiervoor meer tijd te gunnen, besloot de
minister van OCW de Regeling Versterking Cultuureducatie in het primair onderwijs 2004-2007 met een
jaar te verlengen. Het geoormerkte budget voor cultuureducatie blijft nu van kracht tot het schooljaar
2008-2009. 26 Na die datum zal bedoelde bijdrage deel uitmaken van de overeengekomen
lumpsum financiering, die scholen de vrije keus laat in de besteding van hun financiële middelen.
Om de doelstelling van de Regeling te realiseren maakten het ministerie van OCW, de Vereniging
van Nederlandse Gemeenten (VNG) en het Interprovinciaal Overleg (IPO) een aanvullende
bestuurlijke afspraak. Ook dit flankerende beleid is met een jaar verlengd. Dat houdt in dat de
dertig grote gemeenten en alle provincies nog tot 2008 jaarlijks een geoormerkte bijdrage ontvangen
voor het stimuleren van netwerkvorming en het ondersteunen van scholen en culturele
(erfgoed)instellingen bij het ontwikkelen van visie en vraaggestuurd aanbod.
25 Onderwijsraad, Raad voor Cultuur
(2006) Onderwijs in Cultuur
25 Ministerie van OCW (2006) Voort-
gangsrapportage Cultuur en School

In regio’s met relatief weinig culturele instellingen zijn de provincies verantwoordelijk voor de
gewenste afstemming tussen vraag en aanbod. Een (tijdelijk) projectbureau van het ministerie
coördineert de landelijke activiteiten in het kader van de Regeling, zoals deskundigheidsbevordering
en kennisoverdracht. In het Innovatieplatform Primair Onderwijs, opgericht in 2006, zijn
alle relevante projecten op het gebied van innovatie in het primair onderwijs samengebracht.
Hieronder VTB (Verbreding Techniek Basisonderwijs), Teamonderwijs op maat en Kennisnet. Ook
cultuureducatie is hier als project vertegenwoordigd.
5.1.2 Voortgezet onderwijs: cultuurvouchers en CKV
Het ministerie van OCW stimuleert cultuureducatie in het voorgezet onderwijs met de uitgifte
van CKV-vouchers. In de onderbouw van het voorgezet onderwijs worden deze cultuurvouchers,
ter waarde van € 5,75 per leerling per jaar, klassikaal gebruikt. De vouchers zijn breed inzetbaar:
voor reguliere kunstvakken, maar ook voor culturele activiteiten gekoppeld aan vakken als geschiedenis,
biologie of aardrijkskunde en voor vakoverstijgende projecten. Ook zijn de vouchers
te gebruiken voor de ontwikkeling van projecten in samenwerking met een erfgoed- of andere
culturele instelling.
Voor leerlingen in de tweede fase vmbo, havo en vwo zijn CKV-vouchers a € 22,50 beschikbaar,
individueel te besteden voor het bezoeken van culturele instellingen en deelnemen aan culturele
activiteiten in het kader van het vak CKV.
Het systeem van cultuurvouchers zal in schooljaar 2008-2009 worden vervangen door een bredere
cultuurkaart voor jongeren. Het is de bedoeling dat deze ‘cultuurchipknip voor jongeren’ een
open systeem wordt, zodat ook andere partijen zoals gemeenten, private sponsors of ouders het
tegoed kunnen opwaarderen.
Het vak Culturele en Kunstzinnige Vorming werd in het schooljaar 1999-2000 ingevoerd in de
tweede fase van het voortgezet onderwijs. CKV is verplicht voor alle leerlingen in de bovenbouw
van het voortgezet onderwijs. Vwo-leerlingen met een klassieke taal in hun pakket volgen het vak
Klassieke Culturele Vorming (KCV). Vanaf 2007 kunnen ook andere leerlingen hiervoor kiezen.
De invulling van CKV/KCV verschilt van school tot school, maar ‘cultuurdeelname’ is altijd een
expliciet doel. Een aantal erfgoedinstellingen heeft, naast het gewone educatieve aanbod, een
speciaal aanbod voor CKV ontwikkeld. 27
Hoe past erfgoed binnen cultuureducatie?
Erfgoed biedt leerlingen op de eerste plaats zicht op elementen die wij samen ‘cultuur’
noemen, variërend van kunstuitingen en architectuur tot dagelijkse voorwerpen,
sociale gebruiken, verhalen en tradities. Meer specifiek kan het een kapstok zijn voor
lessen over kunstgeschiedenis, waarbij leerlingen in hun eigen omgeving bepaalde
(bouw)stijlkenmerken leren herkennen of aan de hand van museumobjecten begrippen
uit de beeldende kunst leren hanteren. Het gaat bij erfgoededucatie ook om het ontwikkelen
van cultureel bewustzijn. Contact met erfgoed leidt veelal tot meer waardering
voor de eigen omgeving en creëert draagvlak voor cultuurbehoud.
Cultuureducatie is niet alleen onderwijs over, maar ook door en met cultuur. In dat laatste
geval is erfgoed het instrument om bepaalde kennis of competenties te verwerven. Een
monument bijvoorbeeld biedt leerlingen méér dan een blik op de architectuurgeschiedenis;
het vertelt ook iets over de maatschappij waarin het een plaats kreeg en kan een
kapstok zijn voor wiskunde (verhoudingen) en geografie (streekgebonden materiaal).
27 Ministerie van OCW (2006) Voort-
gangsrapportage Cultuur en School
5.1.3 Cultuurprofielscholen
In het kader van Cultuur en School heeft het ministerie van OCW sinds 2004 een twintigtal
scholen voor voortgezet onderwijs de mogelijkheid geboden zich te ontwikkelen tot ‘cultuurprofielschool’.
Een school kan zich op cultuurgebied profileren door kunst en erfgoed inhoudelijk te
integreren in het curriculum en/of actief te werken aan talentontwikkeling. Ook het bevorderen
van de samenwerking tussen het vmbo en het mbo-kunstvakonderwijs en samenwerking met
het hbo-kunstvakonderwijs valt onder deze noemer. Nog eens twintig ‘voorhoedescholen’ op het
gebied van cultuureducatie hebben gefungeerd als referentieschool voor de cultuurprofielscho-

len. Na 2005 zal het Rijk de ontwikkeling van cultuurprofielscholen blijven stimuleren, ditmaal via
gerichte ondersteuning van initiatief vanuit het veld (helpdesk, keurmerk e.d.) 28 (www.kpcgroep.
nl/cultuurprofielscholen).
5.1.4 Nieuwe middelen voor cultuureducatie
Vanaf augustus 2006 kunnen zowel culturele instellingen als scholen fondsgelden aanvragen in
het kader van een speciale regeling voor cultuureducatie in het primair en voortgezet onderwijs.
Dit extra geld is ondergebracht bij de Mondriaan Stichting en het Fonds voor Amateurkunst en
Podiumkunsten. Gezamenlijk steunen deze fondsen voorbeeldstellende educatieve projecten op
het gebied van alle kunstdisciplines en erfgoed. Subsidievoorwaarden zijn: samenwerking tussen
culturele instellingen en scholen voor primair of voortgezet onderwijs en een project van landelijk
belang.
Erfgoededucatie: product van lokale samenwerking
Om basisscholen en erfgoedaanbieders binnen een gemeente om de tafel te krijgen
ging in 2004 ‘ Erfgoed à la Carte’ van start, een landelijk stimuleringsproject van Erfgoed
Actueel, opgezet in samenwerking met SLO. Kern van het concept is het creëren of verstevigen
van samenwerkingsverbanden tussen basisscholen en erfgoedinstellingen. Dit als
solide basis voor het lokaal ontwikkelen en verankeren van een doorgaande leerlijn erfgoededucatie
in het primair onderwijs. Trekkers en penvoerders van de plaatsgebonden
projecten zijn onderwijsbegeleidingsdiensten, erfgoedhuizen, maar ook gemeenten. In
2005 gingen verspreid over het land 15 samenwerkingsverbanden van start. De verwachting
is dat deze zo nuttig blijken dat ze ook als de stimuleringssubsidie van Erfgoed à la
Carte na 2007 eindigt overeind zullen blijven. ∆ Zie ‘Reizen in de Tijd
Een project met een vergelijkbare doelstelling wordt onder de naam Erfgoedspoor verzorgd
door het Erfgoedhuis Zuid-Holland. Het Erfgoedhuis legt contact met basisscholen
en erfgoedinstellingen binnen een gemeente om uiteindelijk te komen tot meerjarenafspraken
over een aanbod waarin alle partijen zich kunnen vinden. Eindresultaat is een
programma waarbij elke leeftijdsgroep van de basisschool een ander erfgoedproject in
de eigen omgeving doet.
Dat samenwerking binnen een gemeente ‘werkt’, blijkt ook uit het succes van het al langer
lopende project Museum & School voor basisscholen in de regio Leiden. Gekoppeld aan
een voorbereidende en afsluitende les op school bezoeken leerlingen elk schooljaar een
andere instelling, waardoor ze bij het verlaten van de basisschool kennis hebben gemaakt
met een breed aanbod aan erfgoed. Museum & School Leiden is, in een andere vorm, ook
beschikbaar voor het voortgezet onderwijs. (www.museumgroep.nl)
Op basis van het Leidse model zijn op verschillende plaatsen in Nederland soortgelijke
programma’s ontwikkeld, waaraan naast musea ook andere erfgoedinstellingen
deelnemen.
5.2 Erfgoed inpasbaar in het reguliere onderwijsprogramma
Erfgoededucatie is in feite altijd ‘cultuureducatie’, maar heeft daarnaast ook een functie in het
onderwijs als het ontwikkelen van cultureel bewustzijn en cultuurparticipatie niet het hoofddoel
zijn. Werken met erfgoed kan lesstof verdiepen en verduidelijken door een relatie te leggen met
tastbare objecten, patronen en verhalen uit het verleden in de directe omgeving van de leerling
(omgevingsonderwijs). Zo is het mogelijk aan de hand van lokaal erfgoed – historische foto’s van
het centrum, oude gebruikvoorwerpen, een op het oog nietszeggend heuveltje – een link te leggen
met leerstof in het boek. Dat geldt bijvoorbeeld voor geschiedenis waar erfgoed een goede
kapstok is voor onderwijs volgens de tien tijdvakken van De Rooij (zie kader), voor aardrijkskunde,
maatschappijleer en beeldende vorming. Maar ook in vakken als taal, natuur en milieu, economie,
techniek en verzorging kan erfgoed een opstapje zijn naar nieuwe kennis en het oefenen van
vaardigheden. Daarnaast biedt erfgoededucatie veel mogelijkheden voor projecten en vakoverstijgend
onderwijs.
Erfgoededucatie komt niet bovenop het al volle lesprogramma, maar is vaak lesstofvervangend

De geschiedenis in tien tijdvakken
inpasbaar en sluit aan bij (nieuwe) kerndoelen en methoden in het basis- en voortgezet onderwijs.
In lijn met actuele onderwijsvernieuwingen nodigt erfgoededucatie uit tot onderzoekend
en ervaringsgericht leren, tot samenwerken in groepjes en het ontwikkelen van vaardigheden,
bijvoorbeeld in presentatie en ICT-gebruik. Centraal staat de aansluiting op de leefwereld van de
leerling. Dat geldt zowel voor het primair als voor het voortgezet onderwijs, zowel voor de onderbouw
als voor de tweede fase vmbo en havo/vwo.
Gemeenten hebben uiteraard geen bemoeienis met inhoud of didactiek van lesprogramma’s.
Wel kan de (cultuur)ambtenaar erfgoedinstellingen stimuleren om, in overleg met scholen in de
omgeving, erfgoedaanbod voor het onderwijs te ontwikkelen. De gemeente kan het ontstaan
van netwerken stimuleren of binnen bestaande netwerken voor cultuureducatie de aandacht van
scholen vestigen op de bruikbare inbreng van erfgoed in het ‘gewone’ onderwijsprogramma.
Het geschiedenisonderwijs verandert. Om kennis en begrip van het verleden te bevorderen
worden voortaan in alle onderwijstypen tien vast omschreven perioden als kapstok
gebruikt. De Oudheid heet voortaan ‘de tijd van Grieken en Romeinen’, de Middeleeuwen
gaan verder als ‘de tijd van monniken en ridders (500-1000) en de ‘tijd van staten
en steden’ (1000 -1500). De tien tijdvakken worden vaak in een adem genoemd met de
commissie De Rooij, die het voorstel in 2001 lanceerde. Achterliggend doel was ‘meer
begrijpen zonder jaartallen te stampen’. Kennis van het verleden vraagt naast feitenkennis
ook training in verklaring, beeldvorming en meningsvorming, meende de commissie,
die daarmee met een compromis kwam in de roep om hetzij ’meer feitenkennis’ dan wel
‘meer vaardigheden’.
De tien tijdvakken, waaraan ‘de Tweede Wereldoorlog’ als aandachtsgebied is toegevoegd,
zijn heel globaal omschreven aan de hand van een aantal kenmerkende aspecten
die leerlingen moeten (her)kennen. Kenmerken voor ‘de tijd van computer en televisie
(1950 -2000)’ zijn bijvoorbeeld: dekolonisatie, verdeling van de wereld in twee ideologische
blokken, eenwording van Europa, toenemende westerse welvaart en de ontwikkeling
van pluriforme en multiculturele samenlevingen.
Voor scholen en docenten is er dus veel ruimte voor een eigen invulling.
5.2.1 Meer erfgoed in nieuwe kerndoelen basisonderwijs
Met ingang van augustus 2006 heeft het primair onderwijs te maken met herziene kerndoelen,
die voor elk leergebied aangeven wat er in elk geval aan bod moet komen. In vergelijking met
voorheen is het aantal kerndoelen tot vrijwel de helft teruggebracht en heeft werken met erfgoed
een nadrukkelijker plaats gekregen in het curriculum. De open omschrijving van de 58 kerndoelen
laat scholen en leerkrachten veel ruimte voor een eigen invulling. Het gaat namelijk om
streefdoelen, waarbij geen uitspraken worden gedaan over didactiek.
De kerndoelen zijn ingedeeld in zeven leergebieden: Nederlands, Engels, Fries, Rekenen en Wiskunde,
Oriëntatie op jezelf en de wereld, Kunstzinnige oriëntatie en Bewegingsonderwijs).
Binnen het leergebied Kunstzinnige oriëntatie is erfgoed specifiek als kerndoel opgenomen, maar
ook binnen het leergebied ‘Oriëntatie op jezelf en de wereld’ staat de deur voor erfgoededucatie
wagenwijd open. Laatstgenoemd leergebied omvat vier vak(overstijgende)-onderdelen: mens en
samenleving, natuur en techniek, tijd (geschiedenis) en ruimte (aardrijkskunde). In het onderdeel
tijd is erfgoed als volgt als kerndoel opgenomen: ‘leerlingen leren (…) gebruik te maken van historische
bronnen, zoals aanwezig in ons cultureel erfgoed (…).’ (www.kerndoelen.kennisnet.nl)
∆ Zie ‘Leven in de middeleeuwse stad’

doorgaande leerlijn primair onderwijs
Erfgoed à la Carte
REIZEN IN DE TIJD
gemeente Tiel
In het kader van ‘Erfgoed a la Carte’ nam de gemeente Tiel het voortouw om bij basisscholen en
culturele instellingen de belangstelling te peilen voor een gezamenlijk te ontwikkelen erfgoedproject.
Het tastbare resultaat van dit initiatief heet ‘Reizen in de Tijd’: een veelzijdig erfgoedprogramma
in een doorlopende leerlijn voor leerlingen van negen basisscholen en twee scholen
voor speciaal onderwijs. Dit kon vorm krijgen nadat alle partijen het na een serie inventariserende
gesprekken eens werden over een inhoudelijk raamwerk, dat vervolgens op bestuursniveau werd
bekrachtigd. Van begin af aan werd er rekening mee gehouden dat het project niet alleen de
leerlingen moest aanspreken, maar ook hun leerkrachten. Coördinatie was in handen van onderwijsbegeleidingsdienst
Marant Educatieve diensten.
‘Reizen in de tijd’ is opgebouwd rond thematische lesbrieven - één voor elke leeftijdsgroep - die
in opklimmende moeilijkheidsgraad vanuit de lokale cultuurhistorie invulling geven aan het kerndoel
‘Oriëntatie op jezelf en je omgeving’. Een thema wordt ingeleid door liedjes, (voorlees)boeken
en audiovisueel materiaal uit een bijbehorende leskist. Daarop volgt een ‘ontdekking’: een excursie
in het Streekmuseum, het oude stadhuis of op een andere historische locatie in de stad. Ook het
Stadsarchief en de bibliotheek doen mee bij het samenstellen van de lesbrieven. Centrum voor de
kunsten De Plantage begeleidt tot slot de workshops waarin leerlingen de opgedane ervaringen
creatief verwerken.
Via deze reeks gaan de kleutergroepen zich bijvoorbeeld bezighouden met het thema ‘Wie ben
ik?’. Iedereen ziet er anders uit, leren ze: kijk maar naar je handen. Ook hoe je die handen gebruikt
in rituelen als bidden of begroeten zegt iets over je. Een handafdruk maken met eitempera, ‘verf
van vroeger’ besluit het spelen met verschillen en overeenkomsten. Groep 8 kijkt een stuk verder
om zich heen. Binnen het thema ‘Geweest, geworden!’ bekijken de leerlingen foto’s van het in puin
geschoten Tiel van vlak na de oorlog. Herkennen ze deze plekken? Met deze foto’s en die van de
huidige situatie gaan ze op pad om de locaties met eigen ogen te bekijken en nu zichzelf tegen
deze achtergrond te fotograferen. Een maquette van de geplande stadsontwikkeling maakt de
cirkel van verleden, heden en toekomst rond.
Bij het verlaten van de basisschool neemt iedere leerling zijn eigen Reizenboek mee, waarin acht
jaar erfgoedbeleving, variërend van Tielse perentaart en rapmuziek tot historische wandversiering
en wederopbouw is vastgelegd.
Meer informatie: www.erfgoedalacarte.nl.
middenbouw basisonderwijs
LEVEN IN DE MIDDELEEUWSE STAD
gemeenten in Utrecht/Gelderland
Aan de hand van tastbare overblijfselen in hun stad en in het plaatselijke museum leren basisschoolleerlingen
over het ontstaan van en het leven in de middeleeuwse stad. Ze ontdekken
daarbij hoe het verleden – in de vorm van monumenten, straatnamen en stadsstructuur – hun
woonplaats heeft gevormd tot wat deze nu is. Dit project, dat ‘Bouwen aan de Stad’ heet, is inmiddels
in vijf Utrechtse gemeenten voor het onderwijs beschikbaar. Het concept, ontwikkeld door
Erfgoedhuis Utrecht, is door Erfgoededucatie Gelderland als ‘Leven in de middeleeuwse stad’ vertaald
naar de situatie in zeven Gelderse gemeenten. In elke plaats participeren erfgoedinstellingen
als musea, archieven en soms ook heemkundekringen of historische verenigingen.
Thema’s die in het project aan de orde komen, zijn onder meer: bouwen, brandgevaar, ‘verstening’,
dagelijks leven, wonen, werken, kleding, eten, verdedigen en de middeleeuwse standenmaatschappij.
Een verhaal met een leeftijdsgenoot als hoofdpersoon neemt leerlingen mee terug naar de Middeleeuwen.
Na een voorbereidingsles op school bezoeken de leerlingen het historisch museum in
hun stad, waar zij objecten onderzoeken die in het verhaal aan de orde komen. Na de museumles
volgt nog een bezoek aan een monument in de stad dat met het verhaal te maken heeft of een
korte stadswandeling met middeleeuwse herkenningspunten. Leerlingen ervaren op die manier

dat de geschiedenis van de stad op veel plaatsen nog herkenbaar aanwezig is. De verwerkingslessen
vormen een logische eenheid met het aanbod op locatie. Zo ondervinden leerlingen bijvoorbeeld
dat historische bronnen gebonden zijn aan tijd, plaats en standpunt en (dus) tegenstrijdig
kunnen zijn.
Een goed gevulde leskist met een duidelijke handleiding over leerdoelen, lesopzet en gebruik van
de materialen maakt het onderwijsproject kant-en-klaar voor gebruik door docenten. In de leskist
bevinden zich onder meer replica’s van objecten en - afhankelijk van de lokale situatie - documenten,
beeld- en geluidsmateriaal en een ‘standen- of Middeleeuwenspel’. In principe kan het project
op de basisschool de hele lesstof over de middeleeuwse stad vervangen.
Meer informatie: www.erfgoedhuis-utrecht.nl .
5.2.2 Erfgoed in nieuwe onderbouw voortgezet onderwijs
Vanaf schooljaar 2006-2007 geldt voor de onderbouw van het voortgezet onderwijs een nieuwe
wet- en regelgeving. Scholen krijgen hierdoor meer beleidsvrijheid en het grote aantal kerndoelen
is fors teruggebracht. In plaats van een uniform basisprogramma schrijft het rijk 58 richtinggevende
kerndoelen in zeven leergebieden (of domeinen) voor: Nederlands, Engels, Wiskunde,
Mens en Natuur, Mens en Maatschappij, Bewegen en Sport en Kunst en Cultuur. De school moet
minstens tweederde van de verplichte lestijd in de eerste twee jaar besteden aan kerndoelen en
leergebieden; een derde van de tijd is beschikbaar voor maatwerk en eigen keuzes. Scholen kunnen
besluiten vakken volledig te integreren in een leergebied, maar verplicht is dat niet. Vakken
als geschiedenis en aardrijkskunde kunnen binnen een leergebied afzonderlijk blijven bestaan, zo
lang maar voldaan wordt aan de voorgeschreven, globale kerndoelen van de nieuwe onderbouw.
De bedoeling is wel dat de verschillende vakken binnen een leergebied inhoudelijk meer op
elkaar worden afgestemd, bijvoorbeeld in de vorm van projecten.
Voor erfgoededucatie lijkt de introductie van leergebieden een positieve ontwikkeling: de ervaring
leert dat ‘denken vanuit erfgoed’ een goed bindmiddel tussen verschillende vakken kan zijn.
∆ Zie ‘Streetwise’
5.2.3 Erfgoed in de tweede fase voortgezet onderwijs
Erfgoededucatie gaat op een natuurlijke manier samen met de onderzoekende, zelfstandige
werkwijze die in de tweede fase van het voortgezet onderwijs van leerlingen wordt verwacht.
Na de derde klas havo/vwo kunnen leerlingen een keuze maken uit vier profielen. Werken met
erfgoed biedt veel mogelijkheden binnen de profielen ‘cultuur en maatschappij’ en ‘economie
en maatschappij’ , maar heeft ook aangrijpingspunten voor ‘natuur en techniek’ en ‘natuur en
gezondheid’. Ieder profiel kent een gemeenschappelijk deel (voor alle leerlingen gelijk), een deel
specifiek voor het profiel en een vrij deel. Het schoolexamen (havo en vwo) omvat onder meer
een profielwerkstuk. Voor deze uitgebreide praktische opdracht, waarbij het gaat om integratie
van kennis, inzicht en vaardigheden biedt erfgoed een rijkdom aan thema’s, invalshoeken en
werkmethoden. Vooral musea en grotere erfgoedinstellingen bieden bovenbouwleerlingen opstapjes
en verwijzingen naar (werk)materiaal en onderwerpen.
∆ Zie ‘Plan je eigen ruimte’
5.2.4 Erfgoed, ook praktisch in het vmbo
Het voorbereidend middelbaar beroepsonderwijs (vmbo), waarin het vroegere lager beroepsonderwijs
(lbo) en de mavo zijn opgegaan, telt circa 60 % van de Nederlandse leerlingen in het
voorgezet onderwijs. Na twee jaar kiest de leerling voor een van de vier leerwegen (theoretische,
gemengde, kaderberoeps- of de basisberoepsgerichte leerweg).
Het inzetten van erfgoed als ‘krachtige leeromgeving’ in de onderbouw van het vmbo, in de
leerwegen of specifiek binnen CKV-vmbo leidt tot een manier van werken die aanslaat bij de
veelal praktische ingestelde leerlingen. Geen leerboeken, maar leren vanuit de eigen omgeving.
Niet alleen lezen, maar vooral zien, ervaren en doen. Ook docenten, die vaak op zoek zijn naar
een realistische context voor theoretische (vak)kennis of ‘leren werken’ projecten biedt erfgoededucatie
uitkomst. In de beroepsgerichte leerwegen is het mogelijk leerlingen aan de hand van
erfgoedprojecten vakkennis over te dragen waarbij al doende een beroep wordt gedaan op
gewenste vaardigheden als samenwerken en een zelfstandige, actieve (werk)houding. Op die manier
bouwden leerlingen van een afdeling metaaltechniek een moderne replica van een Romeinse
strijdwagen.
Werken met erfgoed kan vmbo-leerlingen ook in een museum brengen voor zelfstandig onder-
0

zoek. Een bezoek waartoe ze van huis uit minder worden gestimuleerd dan havo/vwo-leerlingen.
In 2005 noemde het Sociaal Cultureel Planbureau cultuureducatie een mogelijke factor in de
lichte toename in het museumbezoek van allochtonen. 29
Het gegeven dat het vmbo relatief veel jongeren van allochtone afkomst telt, kan voor een school
een extra aanleiding zijn om aandacht te geven aan het stimuleren van maatschappelijke betrokkenheid.
Zowel de cultuurhistorische omgeving van de school als het erfgoed van nieuwe Nederlanders
bieden aanknopingspunten om daarover gesprekken op gang te krijgen en te werken aan
begrip voor de eigenheid én het gemeenschappelijke van verschillende culturen.
5.3 Erfgoed is goed bereikbaar in de fysieke omgeving
Cultuureducatie speelt zich voor een groot deel ‘op locatie’, buiten de school af. Uit oogpunt van
kosten, tijd en logistiek richten scholen zich daarbij bij voorkeur op cultureel aanbod in de eigen
regio. In dit opzicht biedt erfgoededucatie het praktische voordeel dat je er niet (ver) voor hoeft
te reizen, omdat leerlingen ermee aan de slag kunnen in de directe omgeving van de school. Niet
elke gemeente beschikt over culturele voorzieningen als een poppodium of een schouwburg,
maar erfgoed is er altijd! [1.3]
Schatkamers vol materiaal
VMBO-sporen
Scholen bepalen zelf hoe en met welk doel zij erfgoed binnen het reguliere onderwijs willen
inzetten. Als vakoverstijgend thema (de stad), binnen een schoolvak (archiefonderzoek) of leergebied
(maatschappelijke en economische aspecten van ruilverkaveling) of voor het stimuleren van
maatschappelijke betrokkenheid en ‘burgerschapsvorming’ (hoe is onze democratie vanuit het
verleden gegroeid).
Voor ‘leren met en van erfgoed’ is er voor het onderwijs op elk niveau en leeftijdsgroep een breed
palet aan educatieve projecten, lesmateriaal en leskisten, losse excursies en meerjarige programma’s
beschikbaar. Deze zijn, meestal in overleg met het onderwijs, ontwikkeld als landelijk voorbeeldproject
door erfgoedkoepels en/of Erfgoed Actueel, door provinciale erfgoedhuizen, maar
ook in groten getale door individuele musea en andere erfgoedinstellingen overal in het land.
Steeds meer leerlingenmateriaal en handleidingen voor docenten zijn tegenwoordig op internet
te vinden, variërend van onderwerpsuggesties voor lessen en werkstukken, digitale collecties
en archiefbestanden tot complete lespakketten, los of als voorbereiding op een bezoek aan
een erfgoedinstelling. Via de website www.cultuurwijs.nl van Digitaal Erfgoed Nederland (DEN)
kunnen leerlingen en docenten snel de weg vinden naar tal van thema’s en digitaal aanbod van
erfgoed(instellingen). Websites die informatie over erfgoed bevatten zijn, gerangschikt naar provincie,
op te zoeken in ‘Het Blauwe Boekje’ van Erfgoed Actueel.
5.4 Huidig gemeentelijk beleid
In 2001 richtte Erfgoed Actueel het netwerk ‘Cultureel Erfgoed in de leerwegen’ op met als
doel erfgoedprojecten te ontwikkelen voor het vmbo en daarvoor contacten aan te gaan
met culturele instellingen in de omgeving. In 2004 kreeg dit vmbo-netwerk een vervolg
in het project Sporen, dat inmiddels vier provinciale vmbo-netwerken omvat (Limburg,
Overijssel, Gelderland, Zuid-Holland). In 2005 volgde het Kleurrijke Spoor, gevormd door
vmbo-scholen in Amsterdam en Rotterdam. Alle gerealiseerde producten zijn ook voor
anderen beschikbaar, onder meer via internet. Coördinatie van de vmbo-sporen berust bij
het provinciale erfgoedhuis of een erfgoedinstelling in de provincie.
∆ Zie ‘Zeven Erfgoedsporen in Dedemsvaart’
In grotere gemeenten behoort cultuureducatie tot de taken van een afdeling Cultuur die,
bijvoorbeeld met Welzijn en Onderwijs, veelal onderdeel uitmaakt van een grotere sectie. In
kleinere gemeenten is cultuur(educatie) vaak de verantwoordelijkheid van een enkele ambtenaar
die daarnaast nog andere taken heeft. In de praktijk bekostigen veel gemeenten cultuureducatie-activiteiten
voor het onderwijs, bijvoorbeeld in de vorm van een cultuurmenu, terwijl zij
daarnaast erfgoedinstellingen subsidiëren. Onder invloed van het Actieplan Cultuurbereik gaan
echter steeds meer gemeenten over tot een meer integraal beleid. [Zie praktijkvoorbeelden van
gemeentelijk erfgoededucatiebeleid in hoofdstuk 7.] Een goede eerste stap op deze bredere weg
is netwerkvorming binnen gemeenten.
1
29 Sociaal en Cultureel Planbureau
(2005) Cultuurminnaars en cultuur-
mijders. Trends in de belangstelling voor
kunsten en cultureel erfgoed

30 www. cultuurnetwerk.nl. Begrippen
en definities
31 Bureau Driessen (2006) Actieplan II,
Nulanalyse en nulmeting
32 Cultuurnetwerk Nederland (2005)
Zicht op…gemeentelijk en provinciaal
cultuurbeleid
33 Wijn, C. (2003) Gemeentelijk cultuur-
beleid - een handleiding.
34 Hagenaars, P. De luwte van beleid en
praktijk: het lokaal bestel voor cultuur-
educatie. In: Cultuurnetwerk Nederland
(2005) Zicht op…gemeentelijk en provin-
ciaal cultuureducatiebeleid.
Voor het ontwikkelen en uitvoeren van cultuureducatiebeleid kunnen gemeenten een beroep
doen op daarvoor geëquipeerde (intermediaire) organisaties. Afhankelijk van de lokale situatie
zijn dat onderwijsbegeleidingsdiensten, provinciale erfgoedhuizen of centra voor de kunsten. In
een kleine plaats kan ook een grotere culturele (erfgoed)instelling een voortrekkersrol vervullen.
5.4.1 Erfgoed op het cultuurmenu
In veel plaatsen worden culturele activiteiten voor het onderwijs structureel aangeboden onder
de titel ‘kunstmenu’ of ‘cultureel menu’. In het primair onderwijs maakt 90% van de scholen gebruik
van een dergelijk pakket, waarbij de gemeente een deel van de kosten draagt. Een kunst- of
cultuurmenu is een samenhangend programma dat leerlingen in opeenvolgende schooljaren in
contact brengt met verschillende cultuurdisciplines, meestal in combinatie met een voorbereidende
les of afsluitend werkstuk. Het aanbod wordt bepaald in overleg met de cultuurinstellingen
in de regio en/of geregeld via een bemiddelende instantie. Per gemeente verschilt de inspraak
van de scholen. 30 Steeds vaker staat er naast kunst (theatervoorstellingen, concerten, tentoonstellingen)
ook erfgoed op het programma. Leerlingen bezoeken dan bijvoorbeeld het archief of
een historisch museum, gaan een monument van binnen bekijken of komen meer te weten over
het werk van de stadsarcheoloog.
5.4.2 Erfgoededucatie is Actieplandoelstelling
Oorspronkelijk richtten gemeenten zich vrijwel uitsluitend op cultuureducatie buiten schoolverband,
maar inmiddels is ook cultuureducatie in het onderwijs voor veel gemeenten een speerpunt
in cultuurbeleid. Het merendeel van de dertig grote gemeenten die deelnemen aan het
tweede Actieplan Cultuurbereik in 2005 -2008 formuleerde een outputdoelstelling op het gebied
van culturele activiteiten voor jongeren, terwijl cultuureducatie en erfgoed eveneens hoog scoorden.
31 Ook provincies kozen voor deze doelstellingen en onderschrijven daarmee het belang van
cultuureducatie. Sommigen stimuleren dit uitsluitend binnen de kaders van het Actieplan, andere
maken cultuureducatie en bereik van jongeren tot speerpunt van hun hele cultuurbeleid. 32 Een
aantal gemeenten stemt het beleid voor cultuureducatie af op dat van de provincies, die ieder
hun eigen accenten leggen.
5.4.3 Netwerkvorming
Erfgoededucatie binnen het onderwijs
Bij het vormgeven van beleid op het gebied van cultuureducatie hebben gemeenten op de eerste
plaats te maken met het aanbod en het beleid van lokale culturele voorzieningen en met het
aantal en soort scholen binnen hun gebied. 33 Directe beleidsruimte om de inhoud van kunst- en
cultuuronderwijs van scholen te beïnvloeden is er voor de gemeenteambtenaar niet. De school is
daarin immers autonoom. Mogelijkheden voor gemeenten om onderwijs ‘met en over cultuur’ te
stimuleren liggen met name op het gebied van subsidie(voorwaarden) aan culturele instellingen
en bij het initiëren en faciliteren van netwerken waarin gemeente, onderwijs en culturele instellingen
samenwerken om vraag en aanbod op elkaar af te stemmen. Dergelijke netwerken komen
in steeds meer plaatsen van de grond als podium om kennis en ervaring uit te wisselen en in goed
overleg werkafspraken te maken. Zowel scholen als culturele instellingen hebben de beleidsmatige
steun van gemeenten hard nodig om – gelet op de gewenste continuïteit – te komen tot een
krachtige lokale infrastructuur voor cultuureducatie, waarin plaats is voor inhoudelijke samenwerking,
samenhang en cultuureducatieve onderwijsinnovatie. 34
In kleinere plaatsen waar niet voldoende erfgoedinstellingen aanwezig zijn om een lokaal
programma te realiseren voor het onderwijs, ligt samenwerking tussen vraag en aanbod in een
regionaal of provinciaal programma voor de hand. Ook kan het pakket bestaan uit een mix van
lokaal erfgoed en belangrijk regionaal of provinciaal erfgoed.
• Voor alle leeftijdsgroepen in basisonderwijs, vmbo en havo/vwo.
• Onderdeel van cultuureducatie.
• Maar ook inpasbaar in het gewone lesprogramma.
• Vorm van omgevingseducatie.
• Zet aan tot onderzoekend, ervaringsgericht leren.
• Biedt krachtige, betekenisrijke context.
• Veel mogelijkheden voor projecten en vakoverstijgend onderwijs.

groep 7 primair onderwijs
DE KERSTVLOED VAN 1717
gemeenten Noord- en Oost-Groningen
De geschiedenis van de bewoners van Noord-Groningen is altijd nauw verbonden geweest met
het hen omringende water. Het landschap, dat al sinds 600 voor Chr. wordt bewoond, is voortdurend
aan verandering onderhevig, óók door toedoen van de mens.
Het project ‘De kerstvloed van 1717’ is ontwikkeld om deze eeuwenlange geschiedenis voor
basisschoolleerlingen te verduidelijken. Centraal staat de situatie rondom Pieterburen tijdens de
rampzalige Kerstvloed die grote delen van de Groninger kustbedijking wegsloeg. Dit gegeven
maakt het project interessant voor alle scholen in Noord- en Oost-Groningen.
Het project werd ontwikkeld door Projectbureau Erfgoededucatie Groningen in opdracht van
Stichting het Groninger Landschap, Stichting Oude Groninger Kerken, Museumhuis Groningen en
Groninger Archieven.
Aan de hand van de hoofdpersoon Martje, worden de leerlingen teruggevoerd naar de historische
dijkdoorbraak, de gevolgen daarvan voor het dagelijkse leven en de inpoldering die daarop
volgde. Naast twee lessen in de klas is voorzien in excursies in de omgeving. Het lespakket zelf
bestaat uit een verzamelmap met een docentenhandleiding, opdrachtbladen, het verhaal over
Martje, een cd met een website over haar omgeving en een hoorspel. Leerlingen maken onder
meer gebruik van oude kaarten, ooggetuigenverslagen en foto’s. Al doende komen kerndoelen
uit verschillende vakken aan bod. Doordat kinderen nagelaten sporen van de geschiedenis leren
zien, wint hun eigen omgeving aan betekenis.
Cultuur en natuur versterken elkaar
Vanuit de gedachte dat het landschap de belangrijkste culturele verworvenheid van de provincie
is – zie het bovenstaande voorbeeld – hebben het Museumhuis Groningen, Natuurmuseum
Groningen en IVN Nederland de handen in elkaar geslagen voor een integratie van natuur- en
cultuureducatie. Doel van ‘De kathedraal van het landschap’, zoals de samenwerkingsfilosofie is
gedoopt, is te komen tot vormen van omgevingseducatie met evenveel aandacht voor cultuur als
voor natuur. De gedachte is dat cultuur en natuur geen tegenpolen zijn – ingrijpen van de mens
kan ook positief uitpakken – maar elkaar kunnen versterken. De samenwerkingspartners zullen dit
concept de komende jaren verder uitwerken in concrete projecten en netwerkverbanden.
Meer informatie: info@museumhuisgroningen.nl.
onderbouw voortgezet onderwijs
vmbo-netwerk Sporen
ZEVEN ERFGOEDSPOREN
gemeente Dedemsvaart
Enthousiast gemaakt door een studiereis naar Groot-Brittannië, waar erfgoededucatie binnen en
buiten het onderwijs al is ingeburgerd, zetten docenten van scholengemeenschap Van der Capellen
maar liefst zeven erfgoedsporen uit in Dedemsvaart en omstreken voor de onderbouw van
vmbo en havo/vwo. Verrassend veel erfgoedinstellingen, variërend van historische dorpsverenigingen
tot de Stichting Fabrieksschoorstenen, wilden meedenken over bruikbare onderwerpen.
Uiteindelijk bleek er onder meer voldoende ‘lesstof’ te vinden over de tbs-inrichting Veldzicht, de
voorbeeldtuinen van Mien Ruys, het naburige Rietveldhuis en het Reest- en Vechtdal. Bij de aftrap
van het project werden deze erfgoedthema’s in dramavorm op zeven karren gepresenteerd aan
alle leerlingen, docenten, dorpsbewoners en media. Alle brugklassers hadden daarbij een functie,
van decorbouwer tot acteur.
Met de bedoeling elk jaar een erfgoedspoor helemaal uit te werken, werd begonnen met een
projectweek die in het teken stond van het industriële erfgoed op loopafstand van de school: de
kalkovens en de enige nog werkende gashouder in Nederland. Docenten van vrijwel alle vakken,
van CKV tot natuur- en scheikunde, schreven mee aan een variëteit van lessen en opdrachten.
Over het meten en bouwen van de gashouder ging het, over de functie, de rol in de lokale
economie. Ook kregen de leerlingen de opdracht om met argumenten welke locatie de beste

was voor gasdistributie. Daarvoor moesten leerlingen zelfstandig op onderzoek uit, zowel op het
terrein zelf als in het archief. Anderen kregen de opdracht bewoners van een verzorgingstehuis te
enquêteren over vroeger, de antwoorden in een grafiek uit te zetten en daar een powerpointpresentatie
van te maken. Onder professionele leiding oefenden de leerlingen in het vertellen van
verhalen, schreven ze gedichtjes in dialect en kookten ze gerechten naar historische streekrecepten.
Er werden foto’s van locaties vroeger en nu vergeleken, een krant gemaakt en een website in
werking gesteld.
Om de ouders te laten delen in hun nieuwe kennis over hun woonplaats richtten de leerlingen
een veelzijdige expositie over hun activiteiten in. Bij de volgende sporenprojecten zullen dergelijke
presentaties, met medewerking van de plaatselijke middenstandvereniging, een breder publiek
krijgen dat zo al winkelend verhalen rond het lokale erfgoed cadeau krijgt. Ook de website
van de gemeente zal er werk van maken, nu de burgemeester zichzelf tot ambassadeur van het
erfgoedproject heeft benoemd.
onderbouw havo/vwo
STREETWISE
gemeenten Zuid-Holland
Het project Streetwise stelt havo/vwo-leerlingen in Zuid-Holland in staat te achterhalen wie rond
1900 woonden en werkten in een hen bekende straat. Ze bezoeken daarvoor het archief in hun
woonplaats waar ze onder meer in het Bevolkingsregister gegevens verzamelen over toenmalige
bewoners. Zo stuiten ze bijvoorbeeld op oude beroepen die uit het straatbeeld verdwenen zijn,
zoals de melkventer, de dienstbode en de lorrenboer. Al doende ontdekken leerlingen hoe het
gemeentearchief werkt en welke bronnen je er kunt napluizen om de geschiedenis van een straat,
plaats, sportvereniging of bedrijf te reconstrueren. Streetwise, dat sinds 2005 via de onderwijsbrochure
van het Erfgoedhuis Zuid-Holland wordt aangeboden aan alle havo/vwo scholen in de provincie,
kwam tot stand dankzij intensieve samenwerking met de gemeentelijke archiefdiensten
en streekarchieven in Zuid-Holland. Een praktische handleiding, ontwikkeld door het Erfgoedhuis
ondersteunt de archiefdiensten in de uitvoering van het onderbouwproject.
In overleg met de docent selecteert het archief voor het onderzoek geschikte straten in de omgeving
van de school. Meestal zowel een ‘rijke’ als een ‘arme’ straat, om de leefomstandigheden
aan het begin van de 20e eeuw te kunnen vergelijken. De archivaris zorgt er voor dat een deel
van het bronnenmateriaal al gebruiksklaar ligt en dat aanvullende informatie over de buurt/straat
aanwezig is. Oude foto’s bijvoorbeeld of kopieën uit boeken over dat tijdvak. Leerlingen leren
microfiches lezen, maar mogen ook een kijkje nemen in het archiefdepot en krijgen een aantal
bijzondere bronnen onder ogen. Streetwise leert jongeren vragen te stellen, planmatig informatie
op te zoeken, te ordenen en te verwerken. Het programma voorziet in een voorbereidende les
en een afsluitende les waarin leerlingenduo’s hun eindconclusies aan elkaar presenteren. Zowel
leerlingen en docenten als deelnemende archiefinstellingen zijn enthousiast over het resultaat.
Het onderzoek dat leerlingen in hun eigen omgeving uitvoeren concretiseert als het ware hun
schoolkennis. Dat ‘slechte woon- en leefomstandigheden voor arbeiders een voedingsbodem
waren voor de Sociale Kwestie’ begrijpen ze beter als ze plattegronden van de krappe behuizingen
hebben gezien. Inzage in een gezinsbudget uit die tijd maakt duidelijk dat alle gezinsleden
moesten werken om te kunnen rondkomen. Dit in schril contrast met gegoede burgers die er
volgens hun boedelinventaris warmpjes bijzaten.
Streetwise sluit, lesstofvervangend, aan op de kerndoelen van het vak aardrijkskunde (stedelijke
en landelijke gebieden) en economie (arbeid en productie). Door in de onderbouw kennis te
maken met archiefonderzoek kunnen leerlingen in de tweede fase, bijvoorbeeld voor het vak CKV
of hun profielwerkstuk, zelfstandig de geschiedenis induiken.
Meer informatie: www.erfgoedhuis-zh.nl

tweede fase havo/vwo
PLAN JE EIGEN RUIMTE
landelijk format
‘Plan je eigen ruimte’ is een landelijk format van Erfgoed Actueel om leerlingen uit de tweede
fase havo/vwo als ruimtelijk ontwerpers plannen te laten maken voor de toekomst van hun
woonomgeving, rekening houdend met de daarin aanwezige cultuurhistorische elementen. Het
project sluit aan bij de nieuwe eindtermen aardrijkskunde (praktische opdracht), maar kan vanuit
aardrijkskunde ook vakoverstijgend worden ingezet (CKV, geschiedenis, biologie, economie,
Nederlands) of de grondvorm leveren voor een profielwerkstuk. Erfgoedinstellingen zoals erfgoedhuizen,
maar ook archieven, archeologische diensten, historische kringen en musea zijn een
regionaal/lokaal coördinerende taak toebedacht. Voor een optimale combinatie van vakkennis en
didactische kennis is samenwerking tussen erfgoedinstellingen en deelnemende scholen/docenten
van essentieel belang.
In de praktijk houdt ‘Plan je eigen ruimte’ in dat leerlingen in groepjes, onder supervisie van een
docent, zelfstandig onderzoek doen naar een inrichtingsvraagstuk in hun omgeving. In Zeeland
draait het daarbij bijvoorbeeld om de vraag: Hoe kunnen Zeeuwse dorpen organisch groeien
met behoud van hun oorspronkelijke karakter? En in Utrecht is de puzzel hoe de Grebbelinie als
herkenbaar element in het landschap behouden kan blijven, nu steeds meer ruimte opgaat aan
wonen, werken en recreëren. In sommige regio’s zoals in de Gooi-, Vecht-, en -Eemstreek, Utrecht
en Zeeland worden leerlingen in hun onderzoek al ondersteund door een of meer erfgoedinstellingen
die provinciale en lokale bronnen, zoals streekplannen, krantenartikelen, archiefstukken,
kaarten en cultuurhistorische documenten via een website toegankelijk hebben gemaakt.
Om te bedenken op welke manier de cultuurhistorie kan worden ingepast in de ruimtelijke
inrichting maken leerlingen een werkplan en houden ze een logboek bij van hun activiteiten. Om
tot een afgewogen oplossing te komen bezoeken ze het gebied in kwestie meerdere malen, maar
ze gaan ook naar het archief en andere culturele en gemeentelijke instellingen die informatie over
de ontwikkelingshistorie kunnen leveren. In hun onderzoek wegen de leerlingen verschillende
tegenstrijdige belangen tegen elkaar af, nemen kennis van wet- en regelgeving en presenteren
ten slotte een eigen standpunt over de toekomst van ‘hun’ gebied. Al doende krijgen ze oog voor
kenmerkende patronen in hun eigen omgeving en leren ze hoe ook zij de verantwoordelijkheid
kunnen nemen voor de kwaliteit van de (her)inrichting daarvan. Leidraad daarbij is steeds de
Belvedere-gedachte ‘behoud door ontwikkeling’, met andere woorden: zet geen stolp over het
verleden, maar pas cultuurhistorische elementen organisch in ruimtelijke ontwikkeling in.
Op den duur moeten leerlingen in heel Nederland gebruik kunnen maken van regionale versies
en plaatselijke voorbeelden van ‘Plan je eigen ruimte’, dat daartoe in 2006 werd gelanceerd door
stichting Erfgoed Actueel.
Meer informatie: www.planjeeigenruimte.nl

ERFGOEDEDUCATIE

BUITENSCHOOLS
EN VOOR EEN BREED PUBLIEK
De nabijheid en veelzijdigheid van erfgoed maakt erfgoededucatie heel geschikt voor
toepassing buiten het klaslokaal. Erfgoededucatie is op uiteenlopende locaties inzetbaar,
variërend van de Brede School tot buurthuizen. Erfgoededucatie kan invulling geven aan
persoonlijke ontplooiing en vrijetijdsbesteding, maar ook een instrument zijn voor maatschappelijke
participatie, sociale binding en integratie. Het kan bijdragen aan de kwaliteitsverbetering
van het toeristisch product en inwoners actief betrekken bij ruimtelijke
ontwikkelingsprocessen.
6.1 Van Brede School tot buurthuis
Niet iedereen krijgt kunst en cultuur met de paplepel ingegoten. Buitenschoolse activiteiten op
het gebied van erfgoededucatie bieden mensen ruimte voor persoonlijke ontwikkeling en/of het
verdiepen van kennis en vaardigheden. In die zin past het in het streven van de overheid naar ‘een
leven lang leren’. Daarnaast is bezig zijn met het verleden voor veel mensen gewoon een leuke
vorm van vrijetijdsbesteding.
Buitenschoolse cultuureducatie valt onder de verantwoordelijkheid van de gemeente. Dit aanbod
concentreert zich nu nog grotendeels op kunsteducatie, aangeboden door creativiteitscentra
en muziekscholen. Erfgoededucatie heeft wat dat betreft minder vanzelfsprekende podia voor
actieve cultuurparticipatie, maar mogelijkheden zijn er zeker.
Organisaties voor buitenschoolse activiteiten en erfgoedinstellingen denken bij samenwerking
nog niet zo snel aan elkaar, omdat ze onbekend zijn met elkaars werkterrein en mogelijkheden.
De gemeente kan op dit vlak een nuttige brugfunctie vervullen. Om inspiratie te bieden zetten we
een aantal mogelijkheden op een rijtje.
• Erfgoedinstellingen
Musea, monumenten, archieven en andere erfgoedinstellingen bieden een waaier van activiteiten
voor verschillende doelgroepen. Het aanbod is afhankelijk van de collectie, mogelijkheden en
omvang van de instelling.
Zo zijn er kinderactiviteiten variërend van ontdektochten en creatieve workshops tot hands-on
activiteiten en digitale projecten. Een aantal musea beschikt over een speciaal kindermuseum
(Zuiderzeemuseum, Joods Historisch Museum, Wereldmuseum, Tropenmuseum). Voor volwassenen
zijn er onder meer lezingen, rondleidingen, cursussen en workshops.
• Brede School
De praktijk leert dat welzijnsinstellingen over het algemeen actief betrokken zijn bij de invulling
van de Brede School, maar culturele instellingen veel minder. Uitkomst van een enquête onder
deze groep naar de toekomst van de BS was onder meer dat erfgoededucatie een belangrijke
rol kan spelen bij informeel leren in de directe omgeving en bijdraagt aan een goede worteling
van kinderen. Ook hier geldt: wie al jong erfgoedinstellingen bezoekt, zal later gemakkelijker uit
zichzelf een museum of archief binnenstappen.
Omdat erfgoededucatie meestal een beroep doet op samenwerking met anderen (presentaties,
onderzoek) is de ervaring dat jongeren zo spelenderwijs sociale vaardigheden opdoen. Dat is
belangrijk, alleen al omdat er een sterke relatie lijkt te bestaan tussen de ontwikkeling van sociale
competenties van jongeren en sociale cohesie, met het eerste als noodzakelijke voorwaarde voor
het andere. 35
De Brede School blijkt ook een prima podium voor intergenerationele (erfgoed)projecten, waarin
jong en oud samenwerken. 36 Elke Brede School voorziet bovendien in vrijetijdsbesteding, met
een aanbod van culturele activiteiten, waaronder bibliotheekbezoek, kunstbeoefening, sport en
ict. In dit rijtje hoort ook een bezoek aan erfgoed(instellingen) thuis.
35 Kamp, van der M. & Ottevanger
(2003) Cultuureducatie en sociale cohe-
sie. Een verkennend onderzoek
36 Idem

Sluitende dagopvang
Alle scholen voor primair onderwijs zijn vanaf schooljaar 2007-2008 verplicht hun
leerlingen een sluitende dagopvang te bieden als de ouders daarom verzoeken.
Scholen kunnen dit organiseren door samen te werken met lokale organisaties.
De Brede School is een van de vormen om invulling te geven aan de sluitende dagopvang.
Een Brede School kenmerkt zich door een samenhangend geheel van laagdrempelige
voorzieningen voor kinderen en hun ouders, met de school als middelpunt. Doel is
kinderen meer ontplooiingskansen te bieden en ouders te ondersteunen in de combinatie
zorg en werk. Oorspronkelijk stond de bestrijding van onderwijsachterstanden centraal,
tegenwoordig is er meer aandacht voor het bevorderen van sociale competenties en
sociale binding. Verder heeft de Brede School in toenemende mate een functie als basisvoorziening
in de wijk.
In 2005 waren er circa 600 Brede Scholen in 300 gemeenten; in 2010 moet dat aantal
verdubbeld zijn. De meeste gemeenten betalen de Brede School uit eigen middelen
aangevuld met bijdragen van het Rijk, provincies en instellingen. Het aanbod van Brede
Scholen is te verdelen in vier clusters: doorgaande educatieve lijnen (Verlengde
Schooldag), vrijetijdsbesteding, gezin en opvoeding en extra zorg. Bijna overal heeft het
eerste cluster prioriteit. In 60% van de gemeenten heeft de Brede School een aanbod op
het gebied van kunst en cultuur. De bibliotheek is bij ruim de helft van de Brede Scholen
een actieve samenwerkingspartner, centra voor de kunsten bij ongeveer een kwart daarvan.
37 (www.bredeschool.nl)
37 Oberon onderzoeksbureau (Jaarbe-
richt 2005) Brede Scholen in Nederland
• Volksuniversiteiten
Verspreid over het hele land bieden ruim honderd volksuniversiteiten een breed pakket aan cursussen
aan, waaronder programma’s over kunst en cultuur. Voor educatie op locatie – aantrekkelijk voor
cursisten – kan worden samengewerkt met plaatselijke erfgoedinstellingen. Een aantal volksuniversiteiten
biedt een introductie in de genealogie; samenwerking met het archief ligt dan voor de hand.
De meeste volksuniversiteiten hebben naast cursussen een jaarprogramma met losse activiteiten
waarop iedereen kan inschrijven. Een goede setting voor bijvoorbeeld lezingen over de geschiedenis
van de eigen omgeving of voor streekgebonden podiumkunsten.
• Openbare Bibliotheken
De Openbare Bibliotheek (OB) is de meest laagdrempelige culturele voorziening in Nederland.
Vrijwel alle gemeenten beschikken over een bibliotheekinstelling met een of meer vestigingen.
In 2002 telden de bibliotheken 4,3 miljoen gebruikers, vrijwel gelijk verdeeld over jongeren tot 18
jaar en volwassenen. De gemeentelijke subsidie bedroeg dat jaar ruim 350 miljoen euro en stijgt
nog steeds.
Dat de OB een goede instap biedt om de aandacht voor de eigen cultuurhistorie te vergroten,
bewijzen de vele erfgoedprojecten waarbij de bibliotheek als ontdekplek of expositieruimte
betrokken is. Erfgoed staat vaak ook op het activiteitenprogramma van de bibliotheek dat (tegen
betaling) ook voor niet-leden toegankelijk is.
De bibliotheken zijn sinds 2002 bezig met een vernieuwingsoperatie. Dit proces is met extra middelen
van het Rijk geïntensiveerd en met twee jaar verlengd tot en met 2007. De bedoeling is dat
bibliotheken naast de uitleenfunctie nieuwe vormen van dienstverlening ontwikkelen en daarvoor
bijvoorbeeld verbindingen aangaan met archieven, het onderwijs en culturele instellingen. Cultuurhistorie
en erfgoed deel gaan uitmaken van het basispakket. (www.bibliotheekvernieuwing.nl)
Een treffend voorbeeld van erfgoededucatie in de OB vormen de Historische Informatiepunten
(HIP’s), die informatie aanbieden over de historie van een stad of streek. HIP’s zijn in het kader
van het archiefconvenant 2002-2006 opgezet in een aantal Overijsselse bibliotheken door het
gemeente- of streekarchief ter plaatse. Omdat HIP’s een succes zijn, is binnen de archiefsector het
plan opgevat om deze formule ook op andere plaatsen in Nederland te implementeren.
• Centra voor de kunsten
In 2006 telde Nederland 230 centra voor de kunsten: lokale instellingen voor kunsteducatie. Centra
voor de kunsten worden merendeels door gemeenten gesubsidieerd. Ze zijn onder te verdelen in
creativiteitscentra, muziekscholen of combinaties daarvan. Een aparte categorie vormen de jeugdtheaterscholen.
Samenwerking tussen erfgoedinstellingen en centra voor de kunsten - in de praktijk
twee gescheiden werelden - kan mooie resultaten opleveren, zo leert de ervaring in het onderwijs.

Erfgoedprojecten bevatten vaak een element van creatieve verwerking van de opgedane ervaringen
(dans, literatuur, drama, beeldende kunst of audiovisueel). Interessant was het Torentjesproject
in Almelo. Een toren van een oude textielfabriek inspireerde leerlingen om zelf torentjes
te maken en die, gevuld met eigen kunstwerkjes, in de omliggende wijk te plaatsen. Het project
werd begeleid door een kunstenaar, nadat de scholieren in erfgoedinstellingen van alles over het
thema te weten waren gekomen. Op deze manier zijn collecties van erfgoedinstellingen en lokaal
erfgoed voor centra van de kunsten te gebruiken als inspiratiebron. Bijvoorbeeld voor theaterprojecten
(legenden) of beeldende vorming (tekenen en schilderen van stads- en dorpsgezichten).
• Vrijetijdsactiviteiten jongeren
Om kinderen en jongeren te bereiken is aandacht voor hun vrijetijdsbesteding onontbeerlijk.
Sterk op informatieoverdracht gerichte projecten of materialen zijn dan uiteraard niet geschikt.
Juist voor deze doelgroep heeft erfgoededucatie als voordeel dat beleving belangrijk is. Naast
cognitie wordt een appèl gedaan op zintuigen en emoties.
Dat het mogelijk is jongeren van verschillende culturele afkomst buiten school enthousiast te maken
voor erfgoed, bewijst het succes van het landelijk beschikbare project ∆ Zie: Verover je eigen
Monument. Dit format werd in 2006 verbreed tot ‘Verover je eigen omgeving’.
Erfgoededucatie kan worden ingepast in verschillende soorten naschoolse activiteiten die voor
kinderen en jongeren worden georganiseerd. Denk bijvoorbeeld aan: naschoolse opvang (naar
het monument om de hoek), scouting (landschapsontwikkeling), jeugdtheatergroepen en creativiteitcursussen
(eigen omgeving als inspiratiebron) en jongerenactiviteiten in buurt en wijkcentra
• Buurt- en wijkcentra, gemeenschapshuizen
De wijk wordt een steeds belangrijker werkgebied voor culturele instellingen. Om nieuwe publieksgroepen
in contact te brengen met erfgoed(instellingen) komen dus ook buurt- en wijkcentra
en gemeenschapshuizen in beeld.
Buurthuizen trekken veel jongeren van verschillende culturele achtergronden. Vaker jongens dan
meisjes en meer vmbo-leerlingen dan havo/vwo leerlingen. 38 Daarnaast is het buurthuis, dat
vaak laagdrempelige, betaalbare cursussen en activiteiten aanbiedt, ook een belangrijke ontmoetingsplek
voor allochtone vrouwen en oudere buurtbewoners. Dit biedt legio mogelijkheden voor
erfgoededucatie. Denk aan een erfgoedwandeling in eigen wijk of kleine exposities over de geschiedenis
van de omgeving, samengesteld voor en door buurtbewoners. Om zoiets van de grond
te krijgen zal de gemeente de samenwerking moeten stimuleren tussen erfgoedinstellingen en
welzijnswerk of sociaal-cultureel werk, dat erop gericht is mensen te begeleiden bij het inrichten
van hun sociale en culturele leven.
Actueel in wijkgericht werken is het bevorderen van contact en samenwerking tussen verschillende
generaties. Dit heeft tot doel de leefbaarheid en de sociale binding in de wijk te verbeteren. Zo
stimuleert het Centrum Sociaal Beleid van het NIWZ intergenerationeel buurtbeleid in het kader
van het nationaal stimuleringsbeleid ‘De buurt voor alle leeftijden’.
Kunst- en erfgoedinstellingen zijn tot dusver niet of nauwelijks bij deze intergenerationele projecten
betrokken. Een gemiste kans, omdat erfgoededucatie op dit vlak veel invalshoeken biedt
en naadloos aansluit bij de aanpak die draait om ervaringen delen. Vele goede praktijkvoorbeelden
komen uit Groot-Brittannië. Ouderen vertellen jongeren bijvoorbeeld over hun werk (mijnen,
fabrieken, visserij e.d.) dat vroeger het beeld van hun woonplaats bepaalde. Jongeren interviewen
oudere buurtbewoners over de vroegere functie van historische locaties of maken samen met hen
een plan voor de herinrichting van de buurt, waarbij erfgoed een plaats krijgt in nieuwe ontwikkelingen.
38 Buurthuizen Jeugdmonitor (2004)
jongeren 13 - 18 jaar
VEROVER JE EIGEN MONUMENT/OMGEVING
landelijk format
Jongeren niet geïnteresseerd in monumenten? Zeker wel! Voorwaarde is dat zij op hun eigen
manier ‘contact kunnen maken’ met monumentaal erfgoed in hun woonplaats. En dat is precies de
formule van ‘Verover je eigen monument’, een project van het VSB fonds voor groepen jongeren
van 13 tot en met 18 jaar, dat zowel binnen als buiten schoolverband overal in Nederland uit te
voeren is.

Het initiatief tot deelname komt van jongerenwerkers – bijvoorbeeld verbonden aan scouting,
buurtcentra of jeugdtheatergroepen – leerkrachten of erfgoedinstellingen, maar de uitwerking is
helemaal in handen van de jongeren zelf. Na een rondleiding in het gekozen monument krijgen
ze vragen als: ‘Wat voor associaties roept dit op?’ En: ‘Welke verhalen of invalshoeken spreken jullie
het meest aan?’ Daarop is het aan de jongeren om, op basis van hun gevoelens, ideeën en fantasieën,
een eigen verhaal over het monument te maken dat ook andere jongeren aanspreekt. Voor
de uiteindelijke presentatie moeten ze dus ook leeftijdsgenoten zien te interesseren. De ervaring
leert dat dit uitstekend lukt.
De akoestiek van de Catharinakerk in Doetinchem inspireerde jongeren bijvoorbeeld tot een
muziekshow, waarbij verschillende geluiden van voetstappen de leidraad vormden voor historische
verhalen over het gebouw. Ook leuk voor buurtbewoners die, geïnformeerd door op
de markt uitgedeelde flyers, massaal op de voorstelling afkwamen. In Gouda werd het oude
Spaarders(zwem)bad het toneel van de Griekse tragedie ‘Troje aan Zee’. Het Purmerends Museum
werd als tijdmachine het decor voor een interactief toneelspel waarin het verleden herleefde en
het Hilversums sanatoriumcomplex Zonnestraal werd het podium voor dans, oude films, theater
en beeldhouwwerk.
De sleutel om een monument voor jongeren interessant te maken is het creëren van ‘positieve
emoties’ en ‘persoonlijke binding’. Omdat het monumentenproject veel weerklank vindt bij jongeren
van verschillende schoolniveaus en afkomst – het verhaalelement blijkt juist allochtone jongeren
sterk aan te spreken – is het VSB-project medio 2006 verbreed tot ‘Verover je eigen omgeving’.
Om jongeren in staat te stellen elementen uit hun eigen woonplaats te veroveren, variërend van
een natuurmonument tot een architecturaal hoogstandje, is een netwerkorganisatie tot stand
gebracht met organisaties als Staatsbosbeheer, Rijkswaterstaat en erfgoedinstellingen. Ook in dit
geval geldt dat jongeren worden aangemoedigd een deel van de kosten, deels in natura, gefinancierd
te krijgen. Het is dus mogelijk dat ze voor een kleine subsidie aankloppen bij de gemeente.
Inspirerende voorbeelden en een stappenplan voor jongeren en hun begeleiders zijn te vinden
op de website waar ook ondersteunend materiaal kan worden aangevraagd.
Meer informatie: www.veroverjeeigenmonument.nl.
migratiegeschiedenis
WERKEN, WERKEN, WERKEN!
pilot gemeente Tilburg
De verhalen van de zogeheten gastarbeiders, die vanaf het begin van de jaren zestig in steeds
grotere getale naar Nederland werden gehaald om hier de industrie draaiende te houden, vormen
een wezenlijk onderdeel van de Nederlandse geschiedenis. Ze kwamen om te werken en
te sparen voor een beter bestaan. De meeste van hen gingen uiteindelijk niet terug, maar lieten
hun gezinnen overkomen. In Tilburg, werden op 25 oktober 1963 de eerste twaalf Turken door de
harmonie van het station gehaald om mee te helpen in de toen nog florerende textielindustrie.
Inmiddels telt de gemeente ruim 30.000 niet-westerse allochtonen op een bevolking van 200.000
inwoners.
In 2002 ging in Tilburg een pilotproject migratiegeschiedenis van start in opdracht van het Nederlands
Centrum voor Volkscultuur (NCV). Hiervoor werd samenwerking gezocht met het Nederlands
Textielmuseum, het Regionaal Historisch Centrum en cultureel centrum CiST.
Onderzoekers speurden naar bruikbare archiefstukken in Tilburg en omliggende gemeenten,
maar ook naar foto’s en andere tastbare persoonlijke herinneringen van allochtonen en autochtone
Tilburgers. Belangrijk element was uiteraard het optekenen van oral history aan de hand
van een groot aantal interviews, zowel met voormalige gastarbeiders als met de mensen om
hen heen. De tentoonstelling die hieruit voortkwam werd onder meer opgesteld op een goed
bezochte warenmarkt in het centrum van de stad. Zo konden niet alleen oorspronkelijke Tilburgers
maar ook (jonge) allochtonen zelf kennisnemen van dit bijzondere hoofdstuk waarmee
een gezamenlijke geschiedenis begon. Daarnaast werd het onderwerp voor een breed publiek
toegankelijk gemaakt met het boek ‘Werken, Werken, Werken’ waarin behalve een overzicht van
de multiculturele geschiedenis van Tilburg, veel persoonlijke verhalen, portretfoto’s en ander
historisch beeldmateriaal is opgenomen.
0

6.2 Sociale cohesie en civil society
Eén van de voorwaarden voor sociale cohesie is het voorkomen dat bepaalde groepen in de bevolking
maatschappelijk worden uitgesloten. Dit impliceert dat ook culturele instellingen – maar
zij niet alleen – actie moeten nemen om brede groepen in de samenleving te bereiken. In beleidsnota’s
worden allochtonen het meest genoemd als risicogroep voor sociale uitsluiting, maar ook
ouderen, gehandicapten, school drop-outs, werklozen en lager opgeleiden lopen soms kans de
aansluiting met de maatschappij te verliezen.
Sinds het Actieplan Cultuurbereik 2001-2004 zijn er allerlei initiatieven ontwikkeld om cultuurparticipatie
en sociale participatie met elkaar te verbinden. Duidelijk is dat erfgoedinstellingen
en andere culturele organisaties hiervoor nieuwe wegen moeten zoeken en samenwerking
moeten aangaan met andere maatschappelijke sectoren. Daarbij blijken onderwijsinstellingen,
het (koepel)welzijnswerk en wijkaccountmanagers een betrouwbare bron van informatie over
behoeften en mogelijkheden van specifieke doelgroepen. 39
Landelijke bekendheid kreeg het project Blauwdruk. Onder deze titel experimenteerden vier
Nederlandse musea met nieuwe manieren om mensen bij het museum te betrekken die daar normaal
gesproken nooit komen. Belangrijk onderdeel van de werkwijze was de samenwerking met
maatschappelijke en culturele instellingen en kennisuitwisseling tussen de musea onderling.
Elk museum pakte het op eigen wijze aan. Museum Jan Cunen (Oss) bracht het museum letterlijk
het schoolgebouw in, Zcala (Den Haag) werkte met ambassadeurs uit de doelgroep aan een
‘andere’ programmering en het Noord-Brabants Natuurmuseum (Tilburg) en het Amsterdams
Historisch Museum trokken de wijk in. Het AHM richtte i.s.m. Buurtonline (een zogeheten ‘digitaal
trapveld’) 40 een website in met verhalen van buurtbewoners. Deze werden opgetekend door
een hiervoor kortdurend geschoolde groep vrijwilligers die een dwarsdoorsnede van de buurtbevolking
vormde. (www.geheugenvanoost.nl) De ervaring van de vier Blauwdruk-musea was
dat outreach-activiteiten erg arbeidsintensief zijn, maar wel vruchten afwerpen. Voorbeelden zijn
tentoonstellingen in winkels en wijkcentra en diverse ict-projecten voor buurtbewoners.
De laatste jaren wordt het belang van de civil society en sociaal kapitaal meer en meer erkend.
In de civil society zijn burgers lid van verschillende netwerken en werken zij op vrijwillige basis
samen aan de ontwikkeling van de samenleving. Gemeenten vertalen dit begrip als een moderne
vorm van maatschappelijk middenveld. De civil society is van belang omdat dit de omgeving is
waarin de burger zich vrijwillig organiseert en zijn talenten tot ontwikkeling kan brengen. Denk
hierbij aan kleinschalige burgerinitiatieven zoals buurtverenigingen, zorggroepen, bewonersorganisaties
en internetgroeperingen. Ook de erfgoedsector is bij uitstek een terrein waar met veel
vrijwilligers en weinig geld veel wordt bereikt.
Daarnaast kan de gemeente langs andere weg een bijdrage leveren aan de civil society. Namelijk
door een goed klimaat te scheppen voor creativiteit en culturele ontplooiing. 41 Daarbij kunnen
ook erfgoedinstellingen de helpende hand bieden.
6.3 Activiteiten voor ouderen
De pilot vormde een onderdeel van een groter project waarmee het NCV wil laten zien hoe historische
verenigingen migratiegeschiedenis in de lokale geschiedenis kunnen integreren. Achterliggend
doel is ertoe bij te dragen dat de huidige discussies over de multiculturele samenleving
meer in historisch perspectief geplaatst worden. De resultaten van het project zijn vertaald naar
een reizende tentoonstelling.
Het NCV heeft twintig reizende tentoonstellingen te huur voor musea, bibliotheken, scholen
en andere belangstellenden. Het gaat om basistentoonstellingen, die bijvoorbeeld te gebruiken
zijn als algemeen kader voor een eigen expositie. Onderwerpen zijn onder meer: gebruiken rond
zwangerschap, geboorte en huwelijk, boerenleven in Nederland, kermis, winterfeesten en sport.
Meer informatie: www.volkscultuur.nl.
Bij alle aandacht voor cultuureducatie voor jongeren, moeten we niet vergeten dat Nederland een
groeiend aantal senioren kent. Voor een deel betreft het actieve cultuurgenieters die de weg naar
erfgoedinstellingen wel weten te vinden. Verder zijn pensioengerechtigde inwoners vaak actief
als vrijwilliger, bijvoorbeeld als rondleider, stadsgids of bij demonstraties van oude ambachten.
1
39 Kamp van der, M. & Ottevanger, D.
(2003) Cultuureducatie en sociale cohe-
sie. Een verkennend onderzoek
40 Een digitaal trapveld is een locatie
waar voornamelijk ouderen, vrouwen,
werkzoekenden en nieuwkomers gratis
of voor een gering bedrag leren omgaan
met ict. Doel is een dreigende digitale
kloof te voorkomen. Uit: Cultuurnetwerk
Nederland/Museumvereniging 2003)
Blauwdruk-vier musea en sociale cohesie.
(p.78)
41 VNG (2006) rapport ‘Wil tot verschil’

42 Baarle, Y. (2004) Divers, cultuurbeleid
in een multiculturele samenleving
43 Idem
Voor veel andere ouderen kan een eerste bezoek aan een erfgoedinstelling, een verrassend uitje
zijn.
Doordat veel ouderen nog lang zelfstandig wonen, wordt er op lokaal niveau een sterker beroep
gedaan op de drieslag wonen, zorg en welzijn. Met name voor het bevorderen van welzijn ontvangen
gemeenten weinig extra middelen. Wel komen hiervoor steeds meer gerichte projecten
beschikbaar. Een daarvan heet ‘Op zoek naar zin’, waarbij herinneringen aan het eigen leven het
uitgangspunt vormen voor creatieve reminiscentie. Ook erfgoedinstellingen kunnen hierbij een
rol spelen. Andere geschikte projecten worden aangeboden door het Nederlands Platform Ouderen
en Europa (NPOE), dat streeft naar behoud en verspreiding van bij ouderen aanwezige kennis
en ervaring.
Een van de projecten werd overgenomen door de Stichting Tijdgeest in Amsterdam. Deze stichting
stelt zich ten doel informatie uit het dagelijkse leven in de vorige eeuw te verzamelen en als
cultureel erfgoed toegankelijk te maken voor volgende generaties (www.tijdgeest.nl). Uitgangspunt
is ook hier de techniek van de reminiscentie, een methode waarbij mensen in groepen of
individueel worden aangezet tot het ophalen en beschouwen van herinneringen aan de hand van
foto’s, voorwerpen en geluiden. Met het verzamelen van verhalen, beeldmateriaal, documenten
en voorwerpen bouwt de stichting aan een community archive, dat op den duur breed toegankelijk
zal zijn.
6.4 Erfgoed voor en van migranten
Het multiculturele debat kent twee beeldbepalende elementen: culturele diversiteit en integratie.
42 Voor beide biedt erfgoededucatie handvatten. Uitgangspunt bij culturele diversiteit is
steeds verschillen uitleggen en overeenkomsten zoeken. Achterliggende gedachte is dat kennisnemen
van elkaars culturele praktijken en creativiteit leidt tot meer begrip en wederzijds respect.
Een beknopte schets van de praktijk:
• Kennismaken met Nederlands erfgoed
Erfgoed in de eigen omgeving blijkt een simpel, maar doeltreffend middel om allochtone inwoners
meer inzicht te geven in Nederland en de Nederlanders. Het is een goede kapstok voor
kennis van cultuurhistorie van Nederland en de nieuwe woonplaats. Verder is het mogelijk aan de
hand van erfgoed een aantal algemene waarden en normen te verduidelijken die Nederlanders
verbindt. 43 Principes als rechtstaat, democratie, scheiding van kerk en staat, vrijheid van meningsuiting,
godsdienstvrijheid, gelijke behandeling van man en vrouw staan bijvoorbeeld niet ter
discussie. Pluspunt van erfgoededucatie daarbij is dat het zich ook kan bedienen van niet-talige
middelen.
Kennismaken met Nederland gebeurt op dit moment tijdens inburgeringcursussen, integratiecursussen
cultuur en lessen Nederlands als tweede taal (NT2). Deze bieden cursisten behalve
taalonderwijs ook maatschappelijke oriëntatie. In Rotterdam en de provincie Utrecht werden,
in samenwerking met een ROC, museumlessen voor NT2-cursisten ontwikkeld. Hierbij vormt de
cultuurhistorie van de nieuwe woonplaats het vertrekpunt voor nadere kennismaking met de
Nederlandse samenleving.
• Migratiegeschiedenis
Aan het eind van de jaren ’70 van de vorige eeuw komen voor het eerst grote groepen niet-westerse
allochtonen als ‘gastarbeiders’ naar Nederland. Het verhaal over hun komst is niet alleen
belangrijk erfgoed voor de migranten in kwestie, maar als gemeenschappelijk verleden ook voor
autochtone Nederlanders. Op het vlak van migratiegeschiedenis worden in Nederland steeds
meer initiatieven ontplooid. Zo verzamelt Imagine IC in Amsterdam voor een breed publiek persoonlijke
verhalen over migratiegeschiedenis en eigentijdse culturele diversiteit, gebruikmakend
van oral history en ict. In Deventer is migratiegeschiedenis in beeld gebracht aan de hand van het
verhaal van de blikfabriek Thomassen & Drijver, indertijd een belangrijke werkgever voor zowel
allochtone en autochtone inwoners. ‘Deventer Blik’ is uitgewerkt in tien deelprojecten, waaronder
een theaterproductie, een wetenschappelijk historisch onderzoek, een kinderboek, een filmdocumentaire
en een expositie (www.sied.nl/deventerblik). Het Nederlands Centrum voor Volkscultuur
(NCV) realiseerde in 2002 een pilotproject migratiegeschiedenis in Tilburg, waarvan de resultaten
zijn vertaald naar een reizende basistentoonstelling.
∆ Zie ‘Werken, werken, werken’.
• Herinnering aan herkomst
Langetermijndoelstelling van projecten gericht op erfgoed van migranten is materiaal te verza-

melen dat latere generaties in staat stelt hun wortels te leren kennen. Een doelstelling op korte
termijn is autochtone Nederlanders kennis te laten maken met de achtergronden van hun nieuwe
land- en stadsgenoten. Het is ook de bedoeling dat migranten zich op die manier ‘gezien’ en
gewaardeerd voelen.
Een voorbeeld dat op dit gebied school maakte is ‘Generaties Later; Turkse Dordtenaren’. In
Dordrecht is het Stadsarchief al enige jaren actief om egodocumenten, geluid- en beeldmateriaal
van nieuwkomers te verzamelen. Maar daar is het niet bij gebleven. In het dorp Kayapinar, waar
veel Turkse inwoners van Dordrecht vandaan komen, legden onderzoekers in interviews en foto’s
het dagelijks leven in het dorp en de invloed van de migratie op de lokale samenleving vast. In
2004 volgde het project ‘Nos Tesoro, Onze schatten’ om persoonlijke herinneringen van Caribische
Nederlanders vast te leggen voor later. Via www.gemeentearchiefdordrecht.nl zijn teksten en
beelden toegankelijk voor eigen inwoners en andere belangstellenden.
6.5 Zichtbaar maken van erfgoed
Voor een groeiend aantal gemeenten staat ‘zichtbaar maken van het lokale erfgoed’ hoog op de
agenda. Dit blijkt ook uit de nulanalyse van het tweede Actieplan Cultuurbereik. 44 Het gaat daarbij
zowel om aandacht voor collecties van plaatselijke erfgoedinstellingen, als om het herkenbaar
presenteren van andere overblijfselen uit het verleden. Doel daarvan is bewoners een tastbare
band met het verleden te geven en het publieksbereik van lokaal erfgoed te vergroten. Soms gaat
het expliciet om visuele verrijking van de omgeving. We noemen hier een aantal mogelijkheden
in relatie tot erfgoededucatie:
• Cultuurhistorie een plaats geven op de gemeentelijke website. Bij voorkeur met directe links
naar gemeente- of streekarchief, musea en monumenten. Ook uitleg over de herkomst van
straatnamen is een idee. In veel provincies zijn inmiddels historische websites, databanken of
speciale erfgoedsites (Gelderland/Utrecht).
• Een (foto)rubriek in gemeenteblad of gemeentepagina in huis-aan-huisblad over het verleden
van de gemeente, met bijdragen van bewoners.
• Boeken, dvd’s en ict-presentaties over stadsgeschiedenis, -gebruiken en taal. Voorbeelden
zijn ‘Goed getaold’, waarin Tilburgs dialect wordt verklaard in een sociaal-historische context en
‘Flevolandse Geschiedenis in meer dan 100 verhalen’, dat zowel een reisverslag van een
Romeinse geschiedschrijver bevat als interviews met eerste bewoners van het nieuwe land. Op
www.cartago.nl is het Digitaal Oorkondenboek Groningen en Drenthe met 15.000 oorkondes tot
1600 beschikbaar gekomen voor een groot publiek.
• Een lokaal erfgoedinformatiecentrum, bijvoorbeeld i.s.m. de openbare bibliotheek.
• Aanbrengen van monumentenschildjes.
• Plaatsen van informatiepanelen in de openbare ruimte.
• Aanbrengen van landmarks. De gemeente Almere gaat haar inwoners vertrouwd maken met de
archeologische geschiedenis van de stad door herkenningstekens te plaatsen bij middeleeuwse
scheepswrakken in de bodem, iets wat velen niet verwachten in deze nieuwe stad.
• Erfgoed exposeren en ‘verbeelden’ in de openbare ruimte.
• Digitale, culturele biografie van stad of dorp, waarbij inwoners en verenigingen hun eigen verhalen
kunnen toevoegen (Maastricht). Via een andere aanpak is dit ook de opzet van ‘Het geheugen
van de wijk’ in Amsterdam (www.geheugenvanoost.nl) en Rotterdam.
• Erfgoed als inspiratiebron voor andere kunstuitingen.
6.6 Erfgoed voor toerisme en recreatie
Zoals eerder aangestipt, kan het voor een gemeente rendabel zijn om het lokale erfgoed (beter) in
te zetten voor toeristisch-recreatieve doeleinden. [3.7] Wil een gemeente of individuele erfgoedinstelling
aantrekkelijk zijn voor bezoekers, dan is er méér nodig dan puur de aanwezigheid van een
historische dorpskern of waardevolle collectie. De vrijetijdsconsument is verwend, wil variatie en
kwaliteit en kan kiezen uit een groot aantal concurrerende mogelijkheden. ‘Beleving’ is een kernwoord.
Nostalgie en zoeken naar authenticiteit volgen direct daarop.
Mogelijkheden om erfgoed bij bezoekers onder de aandacht te brengen variëren van een stadswandeling
met gids tot multimedia spektakels en opvoeringen van levende geschiedenis. [4.1]
ict-toepassingen maken het mogelijk thuis voorpret te hebben of na te genieten van de erfgoedontdekkingen.
Beproefde middelen voor erfgoededucatie in toerisme en recreatie zijn wandel- en fietsroutes. De
populaire NS-wandelingen bevatten bijvoorbeeld naast landschapsbeschrijvingen veel begelei-
Eventueel hier foto!
44 Bureau Driessen (2006) Actieplan II,
Nulanalyse en nulmeting

Cultuurhistorische waardenkaart
48 Erfgoed Actueel (2005) Oud Nieuws
nr. 3: Gemeenten brengen cultuurhistorie
in kaart
dende erfgoedinformatie. In steeds meer gemeenten maakt de traditionele brochure overigens
plaats voor moderne wegwijsmiddelen. Zo kent Den Haag een archeologische wandelroute waarbij
informatie over archeologische vondsten via de mobiele telefoon kan worden opgevraagd en
bieden Naarden-Vesting en Nijmegen een GSM-wandeling langs historische locaties. Zutphen
had de landelijke primeur van een iPod-stadswandeling. In Rotterdam navigeert GPS wandelaars
feilloos langs een kunst- en architectuurroute.
Een aantal gemeenten past bewust verschillende vormen van erfgoededucatie toe om stad of
dorp te profileren als cultuurhistorische trekpleister voor toeristen en recreanten.
∆ Zie ‘Groenlo profileert zich als vestingstad’ .
Voor elk type presentatie is het belangrijk dat er een verhaallijn is. Bezoekers zijn niet geïnteresseerd
in een droge opsomming van informatie, hoe cultuurhistorisch verantwoord ook. Een actuele
aanpak is verschillende erfgoedelementen en instellingen te presenteren als onderdelen van
een samenhangend verhaal dat een gemeente over zichzelf wil vertellen. Een integrale aanpak
biedt bezoekers een handvat om de gemeente te verkennen, waarbij ze en passant ook kleinere
erfgoedinstellingen en minder bekend erfgoed tegenkomen. Vergeet daarbij het immateriële
erfgoed van de gemeente niet. Festivals, processies, oogstfeesten, paasvuren, klederdrachtdagen,
historische nijverheid: het zijn allemaal grote publiekstrekkers.
Ook het toeristische bedrijfsleven kan in een totaalaanbod een partner zijn. Zo verwerken recreatieparken
regelmatig erfgoedelementen uit de omgeving in hun inrichting en activiteitenaanbod.
Door monumenten, archeologische plaatsen of cultuurhistorisch landschap en museumobjecten
met elkaar in verband te brengen ontstaat een meerwaarde, die herhalingsbezoek bevordert.
Daarbij is het zaak de beoogde publieksgroep(en) in het oog te houden. Wie kinderen wil boeien,
kiest een ander perspectief dan wie de echte cultuurtoerist wil plezieren.
6.7 Cultuurhistorie in ruimtelijke ontwikkeling
Erfgoed geeft een stad of dorp een herkenbaar gezicht en draagt bij aan de identiteit die mensen
ontlenen aan een plek. Daarnaast stijgt de vraag naar woon- en werkmilieus met een ‘eigen karakter’,
in reactie op de toenemende eenvormigheid van onze leefomgeving. Zoals gezegd, hebben
een aantal landelijke stimuleringsprogramma’s als het Actieplan Cultuurbereik en Belvedere
culturele planologie definitief op de agenda gezet. [4.3]
Inbreng van cultuurhistorische kwaliteiten in lokale ruimtelijke ontwikkelingsprocessen vraagt om
samenwerking tussen verschillende gemeentelijke sectoren, zoals Monumentenzorg, Ruimtelijke
Ordening en Publieke Werken en inbreng van verschillende vakdisciplines (planoloog, stedenbouwkundige,
architecten e.d.). Ook bewoners dienen tijdig bij de planvorming betrokken te
worden. Mogelijkheden voor inbreng van bewoners zijn: enquêtes, diepte-interviews, inspraakavonden,
een interactieve website en werkvormen waarbij inwoners verhalen, foto’s en ander
(beeld)materiaal ‘van vroeger’ kunnen inbrengen.
Naast provincies laten ook steeds meer gemeenten een cultuurhistorische waardenkaart
ontwikkelen. Met een helder overzicht in handen kan de gemeente bij ruimtelijke vraagstukken
veel beter bepalen welke cultuurhistorische elementen zij in stand wil houden en
welke eventueel kunnen wijken voor een nieuwe bestemming. Een dergelijk toetsingskader
voorkomt (kritiek op) ad hoc beslissingen.
De gemeenten Duiven gaf bijvoorbeeld opdracht voor een cultuurhistorische analyse,
toen een nieuwbouwplan voor het centrum op verzet stuitte. Alle kadastrale panden en
percelen van de gemeente werden onderzocht om een beeld te krijgen van de ontwikkeling
in de tijd. Daarbij werd gelet op de ontwikkeling van de infrastructuur in weg
en water, de belangrijke historische panden en hun functies, de arbeidshistorie en de
herkenbaarheid van de oorspronkelijke functies. De cultuurhistorische analyse vormde
samen met een schetsboek van gemeentelijke monumenten, opgesteld door de Historische
Kring in Duiven, weer de basis voor een lesbrief voor de basisschool. 48
Een van de kernthema’s van Belvedere is ‘stedelijke ontwikkeling’. Erfgoededucatie speelt hierin
een rol bij de voorbereiding en uitvoering van fysieke ingrepen door overblijfselen uit het verleden
van achtergrond en context te voorzien. Op deze manier is bij bewoners en private partijen
als woningcorporaties en projectontwikkelaars draagvlak te creëren voor ‘behoud door ontwikkeling’.
Actuele aandachtspunten in de ruimtelijke ontwikkeling van gemeenten zijn:

• Binnenstedelijke ontwikkelingen
Veel Nederlandse steden hebben historische centra. Steeds vaker is hier herinrichting noodzakelijk
om ruimte te scheppen voor economische bedrijvigheid, verkeer of woonruimte. Historische
objecten en structuren (bebouwing, bodem, stratenpatroon, openbare ruimte, waterpartijen e.d.)
kunnen dan functioneel of als inspiratiebron worden ingezet voor nieuwe ontwikkelingen.
∆ Zie ‘Romeinen in de parkeergarage’ .
• Historische complexen of structuren
Functionaliteit is belangrijk voor het behoud van historische gebouwen, zoals woonhuizen, forten
of fabriekstorens. Hergebruik van historische gebouwen is een taak van monumentenzorg. Het
voordeel van gebiedsgerichte herontwikkeling zoals Belvedere voorstaat, is dat de kosten van
renovatie vaak deels te compenseren zijn met de opbrengsten van nieuwbouw. Actueel is het
herstellen van oude waterlopen in de stad (Binnen-Dieze Den Bosch, singelstructuur Utrecht).
• Herstructurering naoorlogse wijken
Eén van de grootste ruimtelijke opgaven van dit moment is de herstructurering van woongebieden.
Om te voldoen aan de hedendaagse eisen gaat een derde van de nationale woningvoorraad
op de schop. Richtlijn daarbij is de integrale aanpak van het Grotestedenbeleid (GSB), waarin
sociale, economische en fysieke vernieuwing worden ingezet als oplossing voor grootstedelijke
problematiek.
Vooral naoorlogse wijken worden gezien als kwalitatief slecht, onveilig en onaantrekkelijk. Maar
radicale sloop en nieuwbouw doet geen recht aan de cultuurhistorische waarde van deze oude
buurten en de behoeften van bewoners. Ook in wederopbouwwijken wordt daarom zoveel mogelijk
materieel erfgoed (monumenten, stedenbouwkundige structuren) en immaterieel erfgoed
(gebeurtenissen, verhalen, ontwerpfilosofieën) ingeweven in vernieuwing. Een voorbeeld daarvan
is de Philipswijk in Eindhoven.
• Stedelijke uitbreiding
Op diverse plaatsen is al geëxperimenteerd met het benutten van erfgoed in stedelijke uitbreidingsgebieden.
Bekend voorbeeld is de Vinex-wijk Leidsche Rijn bij Utrecht, waar op grote schaal
vondsten uit de Romeinse tijd en elementen van het oude landschap in het nieuwe stadsdeel
worden opgenomen. De komende jaren worden de grote Vinexlocaties afgebouwd. Zoals blijkt uit
de Nota Ruimte (2005), wijst het Rijk daarna voor stedelijke ontwikkeling zogenaamde ‘bundelinggebieden’
aan. Provincies leggen de grenzen van deze gebieden vast in streekplannen. Het accent
ligt op bebouwing, maar ook voor water, natuur, recreatie, sport en landbouw moet ruimte beschikbaar
blijven. Rekening houden met cultuur en cultuurhistorie is daarbij een randvoorwaarde.
erfgoed voor toerisme
GROENLO PROFILEERT ZICH ALS VESTINGSTAD
gemeente Oost Gelre
De noodzaak tot een stevige impuls voor de stedelijke economie bracht Groenlo (gemeente
Oost Gelre) ertoe haar verleden als vestingstadje te laten herleven en zo de attractiewaarde voor
toeristen te vergroten. Daarbij had de gemeente vooral de vele gezinnen met kinderen op het
oog die gedurende het jaar een (korte) vakantie doorbrengen in een nabijgelegen recreatieoord.
Als bijzonder wapenfeit kon in stelling worden gebracht dat ‘Grolle’ in de 17e eeuw als toenmalig
Spaans bastion langdurig is belegerd door prins Frederik Hendrik van Oranje-Nassau.
Het beleidsvoornemen om Groenlo te profileren als vestingstad vertaalde de gemeente voor de
periode 2004-2007 naar drie grote, samenhangende projecten: het behouden en deels reconstrueren
van vestingwerken, de restauratie van de middeleeuwse Oude Calixtuskerk en het
deels reconstrueren van de Circumvallatielinie. Dit is de – voor Europa unieke – insluitinglinie die
Stedendwinger Frederik Hendrik in een straal van drie kilometer rond Groenlo liet aanleggen om
het stadje tot overgave te brengen. Een archeologisch bureau kreeg samen met een landschapsarchitect
de opdracht voor het onderzoek naar zichtbare overblijfselen en het aanbrengen van
passende landmarks langs een ‘tachtigjarige oorlog fietsroute’. In de toekomst zal de historische
linie, die vanuit de lucht het mooist te zien is, ook via GPS in beeld worden gebracht.

Kern van de projectaanpak was de bezoeker context en vooral ‘beleving’ te bieden. Na het succes
van de heropvoering van de Slag bij Grolle (2005), waaraan vele vrijwilligers uit verschillende
landen deelnamen, heeft Groenlo zelfs de stille ambitie om dé living history stad van Europa te
worden.
Om de verschillende onderdelen van het masterplan te kunnen uitvoeren, werd subsidie aangevraagd
bij onder meer de Europese Unie en de provincie Gelderland. De grootste uitdaging was te
komen tot één groot, samenhangend verhaal, waarin alle verschillende onderdelen op zijn plaats
zouden vallen en voorzieningen binnen de muren zouden verwijzen naar de Linie en omgekeerd.
Daartoe werd een werkgroep ingesteld van de monumenten en musea die zich bevinden aan een
speciaal ontwikkelde toeristische wandelroute die in Groenlo begint en eindigt in het voormalige
schootsveld. Daaraan liggen onder meer het stads(historisch)museum en de VVV, de Oude
Calixtuskerk - waar een spectaculaire presentatie van de belegering is gepland -, de restanten
van de vestingmuren, het gerestaureerde kanon en de stadsboerderij waar bezoekers een beeld
krijgen van het leven in een bezette stad. Re-enactment zal er ook zijn buiten de muren, in Openluchtmuseum
Erve Kots, dat toont hoe het er aan toeging op het platteland waar het leger zich
ophield. Kinderen – de belangrijkste doelgroep – zullen onderweg allerlei elementen herkennen
uit ‘Bregje’, een special voor dit doel geschreven kinderboek.
Het goed bewaken van de beeldkwaliteit van het vestingstadproject bleef tijdens het ontwikkelingsproces
voortdurend een punt van aandacht. Ook het enthousiasme van vrijwilligers uit de
eigen bevolking moest in balans komen met de gewenste professionele performance. Daarnaast
was het niet altijd gemakkelijk om met al die verschillende erfgoedinstellingen tot een gezamenlijk
eindresultaat te komen, reden om ook een beroep te doen op de expertise van de Stichting
Gelders Erfgoed. Maar uiteindelijk is aan alle voorwaarden voldaan om Groenlo de komende jaren
te laten groeien in haar historische rol als vestingstad.
Meer informatie: www.circumvallatielinie.nl.
Aan de ontsluiting van een vestingstad als toeristisch product is een aantal eisen verbonden. In
samenwerking met de Nederlandse Vereniging Vestingsteden is hiertoe een product- en processtandaard
ontwikkeld, waaraan steden moeten voldoen om in aanmerking te komen voor een
lidmaatschap.
Meer informatie: www.vestingsteden.nl.
erfgoed in ruimtelijke ontwikkeling
ROMEINEN IN DE PARKEERGARAGE
gemeente Woerden
In de nieuwe ondergrondse parkeergarage in het centrum van Woerden en het Kerkplein daarboven
herleeft de Romeinse tijd. Tijdens het archeologische onderzoek van Hoochwoert (2002-
2004) - de locatie waar de gemeente plannen had voor een stadsplein, 9.000 m2 winkelruimte,
86 woningen en genoemde parkeergarage – kwam vast te staan dat zich hier de resten van een
Romeinse legerplaats bevonden. Tot de vondsten behoorden onder meer een mantelspeld in de
vorm van een kikker en een Romeins schip, de Woerden 7. Uitgangspunt bij de verdere ontwikkeling
van Hoochwoert was het behoud van de archeologische monumenten. In de plannen zijn
ideeën verwerkt van bewoners, de gemeente, de betrokken archeologen en de projectontwikkelaar.
De Castellumgarage, die eind 2006 in gebruik genomen wordt, weerspiegelt het Romeinse
verleden van Woerden zoals dat op deze plek is aangetroffen. Met de lift naar beneden betekent
afdalen in de tijd, via de Middeleeuwen naar de Romeinse tijd. De garage is onderverdeeld in vier
compartimenten, waar de auto aan de hand van kleurgebruik en symbolen (helm, schild, kikkerspeld
en kruik) snel terug te vinden is. Op de parkeerdekken zelf komen foto’s en schilderijen
van Romeinse vondsten, zoals sieraden, schepen en scherven. De Woerden 7 wordt in de vorm van
foto’s en opgravingstekeningen teruggebracht op de plaats waar het schip circa 1800 jaar geleden
is gezonken. Op die manier loop je in de parkeergarage als het ware dwars door het laadruim van
het schip.
Onder het Kerkplein wordt de fundering van de castellummuur en het poortgebouw zichtbaar

gemaakt door op een grote fotowand met de oorspronkelijke bodemopbouw de onderkant van
de wal af te beelden. Hierin is ook de brandlaag van de Bataafse opstand (69 na Chr.) duidelijk te
zien. Op de muur staat ook het ontdekspel Laurens van Laurium, de Romeinse soldaat.
Bovengronds wordt de contour van het castellum in de bestrating teruggebracht. De vroegere
muur van de legerplaats is herkenbaar aan een granieten band die enkele locaties met elkaar
verbindt. Middels tekst en afbeeldingen komen wandelaars te weten waar ze het vroegere castellum
‘binnengaan’. De poortgebouwen in en om het Kerkplein ten slotte worden gemarkeerd met
lichtgevende putten, waarin origineel Romeins bouwmateriaal en scherven zijn gestort. Op het
Kerkplein zelf komt de Romeinen Strip, een twintig meter lang beeldverhaal over de Woerden 7
en andere schepen, de Romeinen, de toenmalige handel en de Bataafse opstand. Dit biedt volop
inspiratie voor een boeiende geschiedenisles op locatie!
Meer informatie: www.woerden7.nl.

ERFGOEDEDUCATIEBELEID

IN DE PRAKTIJK
Aan de hand van een stappenplan schetsen we in dit deel van de handreiking de ontwikkeling
van lokaal beleid voor erfgoededucatie. Welke ambities een gemeente op dit vlak
ook heeft, sleutelbegrippen zijn en blijven: stimuleren en samenwerken.
Achtereenvolgens komen in dit hoofdstuk aan de orde:
• Visie op erfgoededucatie.
• Inventarisatie van erfgoed(educatie)aanbod en vraag.
• Formuleren van (output-)doelstellingen.
• Positie, rol en organisatie gemeenten.
• Strategie en instrumenten.
• (Externe) Financiën.
• Draagvlak creëren.
• Monitoring en evaluatie.
• Breed bruikbare erfgoedthema’s.
De samenvatting van dit hoofdstuk vindt u in bijlage 1.
Inleiding
Een lokaal beleid voor erfgoededucatie begint met een plan waarin de gemeente haar visie en
voornemens uiteenzet. Analyse van vraag (wat wil de gemeente ermee?) en aanbod (wat is er aanwezig?)
monden uit in doelstellingen (wat willen we wanneer bereiken?).
Deze doelstellingen worden vertaald naar een beleidsstrategie en een instrumentarium (hoe en
met welke middelen denken we dit te bereiken?), waarbij ook kosten en financiering in beeld
komen. Ten slotte wordt aandacht besteed aan de wijze van evaluatie (hoe meten we of het beleid
effect heeft gesorteerd?).
Belangrijk is er van meet af aan rekening mee te houden dat erfgoededucatie op verschillende
gemeentelijke beleidsterreinen een rol kan spelen. Op gebied van cultuur en onderwijs (cultuureducatie),
maar ook op het gebied van welzijn (denk aan jeugd- of achterstandenbeleid en inburgeringstrajecten),
op het gebied van ruimtelijke ordening en stedelijke vernieuwing (inweven
erfgoed) en economische zaken (erfgoed als toeristische trekker). Dit vraagt om input en afstemming
tussen beleidsmedewerkers van verschillende gemeentelijke afdelingen.
Erfgoededucatiebeleid is geen document dat achter een bureautafel tot stand komt. Een gemeente
zal de lokaal (regionaal) aanwezige expertise moeten benutten. Dat begint al bij het verzamelen
van gegevens bij plaatselijke erfgoedorganisaties. Het inschakelen van betrokkenen uit het
erfgoedveld zal tegelijkertijd het draagvlak voor het uiteindelijke beleid vergroten. Belangrijk,
omdat de gemeente voor een geslaagde uitvoering daarvan in sterke mate afhankelijk is van
medewerking en mogelijkheden van de lokale erfgoedsector.
Een beleidsplan voor erfgoededucatie zal vrijwel altijd deel uitmaken van een groter, samenhangend
beleidsplan. Bijvoorbeeld van de gemeentelijke cultuurnota of van het beleid voor
cultuureducatie dat daarvan een onderdeel is. Het kan ook een hoofdstuk zijn in een gemeentelijk
erfgoedbeleidsplan. In kleinere gemeenten, die geen specifieke cultuurnota uitbrengen kan
erfgoededucatiebeleid deel uitmaken van de welzijnsnota of van een algemeen, gemeentelijk
beleidsplan.
Een gemeentelijk beleidsplan voor erfgoededucatie heeft meerdere functies:
• Signaal aan inwoners, de sector en andere beleidspartners dat de gemeente belang hecht aan
het plaatselijke erfgoed.
• Bevestiging van de waarde van erfgoededucatie voor een of meer beleidsterreinen.
• Basis voor transparante en consequente beleidskeuzes in de toekomst.
• Communicatiemiddel richting andere overheden, het erfgoedveld en (potentiële) samenwerkingspartners.
In dit hoofdstuk zijn voorbeelden opgenomen van erfgoededucatie in het beleid van een kleine
(Sint-Oedenrode), een middelgrote (Nieuwegein) en een grote gemeente (Ede).

Wij zetten erfgoededucatie in voor:
7.1 Visie op erfgoededucatie
Elke gemeente heeft erfgoed. Aard en omvang daarvan zijn uiteraard bepalend voor de mogelijkheden
die een gemeente met erfgoededucatie heeft. Voor een gemeentebestuurder is het echter
op de eerste plaats van belang duidelijk voor ogen te hebben vanuit welke motieven de gemeente
werk wil maken van erfgoededucatie. Deze motieven bepalen immers voor een groot deel de
richting van het te ontwikkelen beleid. De ambities die de gemeente ten aanzien van erfgoededucatie
heeft, bepalen bovendien hoe breed of diepgaand de inventarisatie van lokale vraag en het
erfgoedaanbod moet zijn.
Motieven voor erfgoededucatie zijn niet los te zien van de visie op ‘cultuur’ (infrastructuur, educatie,
profiel, publieksbereik) en de ambities van de gemeente in haar totaliteit. Welke kwesties
krijgen prioriteit binnen gemeentelijk beleid? Welke lokale ontwikkelingen spelen mee? Hecht de
gemeente aan aansluiting bij provinciaal en landelijk beleid? Zijn er mogelijkheden voor samenwerking
tussen gemeenten in de regio? Het onderstaande schema biedt u een handvat voor het
formuleren van een gemeentelijke visie op erfgoededucatie.
Cultuurbereik • Omdat erfgoed als cultuuruiting een intrinsieke waarde heeft
om inwoners en bezoekers betere ‘toegang’ te geven tot (erfgoed)instellingen.
• Om draagvlak te creëren voor cultuurbehoud en beheer.
• Als bijdrage aan persoonlijke ontplooiing van burgers.
Onderwijs/jeugdbeleid • Om kinderen en jongeren in hun eigen omgeving culturele bagage (kunst en erfgoed)
te laten opbouwen.
• Kennismaken nu is een investering in bezoekers aan lokale erfgoedinstellingen later.
• Omdat het in lijn is met landelijk cultuureducatiebeleid.
• Omdat het een krachtig hulpmiddel is in leersituaties.
Binding/betrokkenheid • Om jong en oud te laten wortelen in hun eigen omgeving.
• Zodat inwoners respect en waardering krijgen voor de eigen omgeving.
• Om de onderlinge band van inwoners te versterken.
• Om nieuwkomers zich thuis te laten voelen.
• Voor meer begrip en waardering voor allochtone inwoners om culturele participatie
en daarmee sociale participatie van specifieke groepen inwoners te bevorderen.
Ruimtelijke ontwikkeling • Omdat erfgoed meebepalend is voor de kwaliteit van de leefomgeving.
• Om burgers te betrekken bij beleidsvorming.
Economie/toerisme • Omdat erfgoed belangrijk is voor het culturele profiel en het vestigingsklimaat.
• Om het toeristisch-recreatieve product te versterken.
0

ERFGOEDPLAN SINT-OEDENRODE
Identiteit als vertrekpunt voor beleidsvorming
Vanuit de overtuiging dat de eigenheid van Sint-Oedenrode wortelt in haar geschiedenis en de
verbondenheid met de landelijke omgeving, besloot deze Brabantse gemeente (ca. 17.000 inwoners)
cultuurhistorie een grotere rol te geven in gemeentelijk beleid. In 2005 verscheen daarom
een veelomvattend Erfgoedplan. Het plan bevat zowel een inventarisatie van het aanwezige
erfgoed als een visie op de rol die erfgoed kan spelen in ruimtelijke ordening, toerisme, recreatie
en het educatief beleid. Het project, uitgevoerd door een adviesbureau, werd begeleid door een
interdisciplinaire ambtelijke werkgroep. Daarnaast werd een klankbordgroep van externe deskundigen
ingesteld met vertegenwoordigers van verschillende plaatselijke erfgoedorganisaties.
Behalve aan roerend erfgoed is in de uitgebreide inventarisatie veel aandacht besteed aan de
markante landschapstypen en natuurgebieden rond de rivier de Dommel, die bepalend is voor
het karakter van ‘Rooi’. Belangrijke informatiebron was de cultuurhistorische waardenkaart van
de Provincie Noord-Brabant. Als kader voor toekomstig erfgoedbeleid is geschetst wat er op
verschillende bestuurlijke niveaus al over erfgoed is vastgelegd.
Op basis van deze inventarisatie kon de gemeente keuzes maken bij het ontwikkelen van een integraal
erfgoedbeleid. Richtinggevende vraag daarbij was: ‘Welke overblijfselen zijn daadwerkelijk
verbonden met de identiteit van onze gemeente?’
Voor de beleidsuitvoering is de samenwerking tussen betrokken gemeentelijke afdelingen rond
het onderwerp erfgoed geïntensiveerd. De verantwoordelijkheid voor het erfgoedbeleid is gelegd
bij de afdeling Samenlevingszaken, die ook het aanspreekpunt ‘naar buiten’ is.
Het Erfgoedplan van Sint-Oedenrode zet nadrukkelijk in op erfgoededucatie. De gemeente ziet
het als haar taak kennis over het plaatselijke erfgoed over te dragen aan haar inwoners. Doel is
inwoners meer bewust te maken van het unieke karakter van de eigen leefomgeving en draagvlak
te creëren voor erfgoedbehoud. Dit gebeurt enerzijds door het erfgoed te ontsluiten en ‘beleefbaar’
te maken, anderzijds door structurele communicatie over erfgoed en -projecten. Een aantal
elementen uit het Erfgoedplan:
• Ontwikkelen van diverse onderwijsprojecten, waaronder ‘Cultureel Erfgoed Beleven’ in samenwerking
met basisscholen, de Heemkundige Kring, Stichting Roois Cultureel Erfgoed, Bibliotheek
Meierij en Erfgoededucatie Noord-Brabant. Bij de uitvoering zijn tal van maatschappelijke
organisaties betrokken.
• Lesbrief plus minitentoonstelling voor de basisschool over de vondst van een bijzonder sieraad
uit de Griekse Oudheid in het centrum van de gemeente.
• Een publieksversie van het erfgoed(plan) op de gemeentelijke website en een reeks cultuurhistorische
publicaties.
• Erfgoed ontsluiten via korte en lange afstandroutes met bewegwijzering voor wandelaars en
fietsers. Dit in overleg met regiogemeenten en de VVV.
• Aantrekkelijke en informatieve erfgoed(rust)punten langs genoemde routes.
• Archeologische structuren van belangrijke gebouwen zichtbaar maken in het straatbeeld, bijvoorbeeld
door markerende bestrating of pantserglazen vensters.
• Het plaatsen van zo’n 40 veldpoorten in het gebied van de gemeenten Boxtel, Schijndel en
Sint-Oedenrode. Dit in samenwerking met plaatselijke Heemkundekringen en leerlingen van het
vmbo.
• Organiseren van openluchtevenementen als theatervoorstellingen, lezingen en koffieconcerten
tegen het decor van naburige kastelen.
• Een kunstproject van de kunststichting Sint-Oedenrode rond het gegeven van zeven slotjes in
de omgeving.
• Jaarlijkse erfgoedprijs voor particulieren die zich bijzonder hebben ingezet voor behoud van
erfgoed in de gemeente.
Meer informatie: www.sint-oedenrode.nl.
1

47 Wijn, C (2003) Gemeentelijk cultuur-
beleid - een handleiding
7.2 Inventarisatie van aanbod en vraag
Elke gemeente die beleid voor erfgoededucatie wil ontwikkelen of bijstellen zal zicht moeten
hebben op het aanwezige erfgoed en de organisaties die zich daarmee bezighouden.
Wat zijn de sterke punten van het erfgoedaanbod als geheel? Welke punten zou de gemeente
willen versterken? Welke rol speelt educatie daarbij? Wat is er op dit gebied al aanwezig? Het ringenmodel
van Wijn 47 biedt daarbij een referentiekader waarmee een gemeente kan beoordelen
in hoeverre erfgoedvoorzieningen aanwezig (zouden moeten) zijn. [3.3]
Daarbij zal de gemeente ook rekening moeten houden met haar directe omgeving. Welk verzorgingsgebied
(denk aan scholen) wil de gemeente met erfgoededucatie bedienen? Maar ook: hoe
staat het met ander erfgoedaanbod in de regio? Welke aanknopingspunten zijn er voor samenwerking
met omringende gemeenten?
Hoe diepgaand dit verkennende onderzoek moet zijn – quickscan of uitputtende inventarisatie
– is mede afhankelijk van de manier waarop de gemeente erfgoededucatie wil inzetten. [7.1]
7.2.1 Erfgoed(educatie)aanbod
Bij het inventariseren van het materiële en immateriële erfgoed ter plaatse dient de gemeente
ook alle organisaties in kaart te brengen die zich hiermee bezighouden. Dus niet alleen de instellingen
waarmee de gemeente een subsidierelatie onderhoudt, maar ook private initiatieven, zoals
waardevolle particuliere collecties en historische verenigingen.
[Voor een beschrijving van erfgoedsectoren zie hoofdstuk 1.]
Het omschrijven van de subsidierelatie (huisvesting, eigendom collectie, projectsubsidie e.d.)
biedt een eerste inzicht in de relatie die de gemeente met de erfgoedsector onderhoudt. Inventarisatie
van het lokale erfgoedaanbod wijst ook uit voor welke erfgoedelementen de gemeente
zelf de verantwoordelijkheid draagt (stads/dorpsgezicht, bodemsporen, bestrating, ruimtelijke
structuur, vestingmuren e.d.).
Om te kunnen beoordelen welke mogelijkheden er zijn om publieksgroepen bij het erfgoedaanbod
te betrekken volstaat het niet om aan te geven of een bepaald type erfgoed(instelling) wel of
niet aanwezig is. De fysieke kwaliteit (onderhoud en faciliteiten), de interne organisatie (omvang,
professionaliteit), het publieksbereik en eventuele knelpunten zullen in een sterkte/zwakte analyse
meegenomen moeten worden.
Voor een gemeente en haar inwoners is het van groot belang dat de eigen geschiedenis wordt
bewaard en gedocumenteerd. Dat kan in een museum zijn, bij archieven, een Regionaal Historisch
Centrum, bij historische verenigingen e.d. Een inventarisatie geeft inzicht in leemten en overlap
en in mogelijkheden voor samenwerking, afstemming en profilering op dit gebied.
Immaterieel erfgoed zal vaak de lastigste, want minst grijpbare categorie zijn. Toch komt hierin de
lokaal beleefde identiteit waarschijnlijk het sterkst tot uitdrukking. Denk in ieder geval aan verhalen,
taal, tradities en gebruiken. Het Nederlands Centrum voor Volkscultuur adviseert gemeenten
die meer inzicht willen hebben in het plaatselijke immateriële erfgoed de eigen inwoners er zelf
naar te vragen, bijvoorbeeld via krant of website. Wat vinden inwoners op dit vlak karakteristiek
voor hun woonplaats? Wat willen ze graag behouden?
Aanbod erfgoededucatie
Het plaatselijke erfgoedaanbod is uiteraard niet synoniem met het aanbod aan erfgoededucatie.
Gegevens over dit aanbod zijn over het algemeen opgenomen in jaarverslagen van erfgoedinstellingen.
Praktischer is om de betrokken organisaties er gericht naar te vragen. Ook kan deze vraag
voor een gemeentelijk beleidsmedewerker een goede gelegenheid zijn om op locatie kennis
te maken. Is de lokale erfgoedsector niet al te groot, dan kan het educatieaanbod in een eerste
(netwerk)overleg aan de orde komen. [7.5.1]
Het bestaande aanbod aan erfgoededucatie is uit te zetten in een matrix, uitgesplitst naar
erfgoed(instelling) belangrijkste doelgroepen en/of type aanbod (leskist, lezingen, kinderactiviteiten,
demonstraties, cursussen, informatiepanelen in de openbare ruimte et cetera). Sterke punten,
witte vlekken en overlap zijn op die manier snel zichtbaar te maken. Dit geeft een eerste indruk
van ontbrekende elementen en mogelijkheden om elkaar aan te vullen of te versterken. Daarnaast
zijn er een aantal vragen van praktische en organisatorische aard:
• In welke mate maken scholen of andere publieksgroepen gebruik van bepaald aanbod?
• Is de accommodatie toereikend: is er bijvoorbeeld ruimte om groepen te ontvangen?
• Zijn er professionele krachten voor erfgoededucatie (concept en begeleiding)?
• Is er financiële ruimte voor educatieve activiteiten?

Ook gaat de gemeente na of er al sprake is van samenwerking op het gebied van erfgoededucatie:
Is er samenwerking tussen erfgoedinstellingen onderling, met andere culturele instellingen,
of met instellingen op andere beleidsterreinen? Zijn er (structurele) contacten met het onderwijs?
Wordt er samengewerkt met een ondersteunende instelling (erfgoedhuis, centrum voor de kunsten,
onderwijsbegeleidingsdienst, provinciaal museumconsulent e.d.)?
7.2.2 Vraagzijde: doelgroepen
Cultuurparticipatie
Algemeen wordt onderkend dat de cultuurparticipatie van jongeren, laag opgeleiden en
niet-westerse allochtonen lager ligt dan die van andere publieksgroepen. Musea trekken
bijvoorbeeld op dit moment vooral hoger opgeleide, cultureel actieve, oudere autochtonen.
Van de 2 miljoen jongeren tussen de 15-25 jaar neemt slechts 10% regelmatig deel
aan een culturele activiteit. 48 Om jongeren buiten school te verleiden tot een bezoek aan
een erfgoedinstelling is het nodig aansluiting te vinden bij hun belevingswereld. [6.1]
In ‘Divers cultuurbeleid in een multiculturele samenleving’, een handreiking voor gemeenten
vervaardigd in opdracht van de VNG, wordt onderkend dat de grootste belemmering
voor cultuurdeelname van allochtonen een gebrekkige sociaal-culturele participatie is. 49
Het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) meet dit laatste af aan vier criteria: sociale
contacten, culturele oriëntatie, beheersing van de Nederlandse taal en identificatie met
de eigen groep . Daarnaast werpen kunst en cultuur hun eigen drempels op.
Kansen om dit patroon te doorbreken liggen vooral in het verhogen van het opleidingsniveau
en bij een doorgaande leerlijn voor cultuureducatie. Ook het scheppen van nieuw
cultureel aanbod voor verschillende bevolkingsgroepen en mogelijkheden voor interculturele
ontmoetingen zijn relevant. Vertaald naar erfgoededucatie betekent dit specifieke
aandacht voor erfgoed van migranten en ruimte voor wederzijdse kennismaking op
cultuurhistorisch gebied.
Bij het ontwikkelen van haar beleid zal de gemeente, behalve in het aanbod, inzicht moeten hebben
in de doelgroepen die haar bij erfgoededucatie voor ogen staan. We onderscheiden daarbij
drie hoofdgroepen: onderwijs, eigen inwoners en toeristen/recreanten. Bepaal de omvang van de
doelgroep(en) allereerst op basis van sociaal-demografische gegevens over de bevolking en het
verzorgingsgebied van het lokale erfgoed.
• Onderwijs
Erfgoed wordt vaak eerst en vooral ingezet in het onderwijs. De gemeente zal daarvoor een overzicht
willen hebben van de (type) onderwijsinstellingen binnen de gemeente of regio: basisscholen,
vmbo, havo/vwo, hbo/wo, beroepsonderwijs en volwasseneneducatie (BVE). De inbreng van
scholen is immers van doorslaggevend belang voor het ontwikkelen van adequate erfgoededucatieprogramma’s
voor verschillende leeftijdsgroepen in het onderwijs.
• Eigen inwoners
Zoals toegelicht in hoofdstuk 6, kan erfgoededucatie voor eigen inwoners verschillende functies
hebben, variërend van cultuureducatie en vrijetijdsbesteding tot sociale cohesie, integratie en
ondersteuning bij ruimtelijke ontwikkelingsprocessen. Welke gegevens over de eigen bevolking
voor het beleidsplan verzameld moeten worden, is dus afhankelijk van het terrein waarop de
gemeente erfgoededucatie wil inzetten. Is bijvoorbeeld ‘integratie’ aangemerkt als een belangrijk
doel van erfgoededucatie dan zal de gemeente sociaaldemografische gegevens paraat moeten
hebben over grote allochtone bevolkingsgroepen in de gemeente. Om een indruk te krijgen van
het aantal potentieel te bereiken jongeren is het raadzaam te bekijken hoeveel jongeren gebruik
maken van het aanbod van culturele voorzieningen zoals een centrum voor de kunsten.
• Toeristen/recreanten
Een gemeente die met erfgoededucatie haar toeristisch product wil versterken, zal ook het jaarlijks
aantal (verblijfs)toeristen willen weten en informatie willen hebben over bezoekersaantallen
en publieksgroepen van de belangrijkste erfgoedinstellingen (gezinnen, senioren e.d.).
48
Ranshuysen, L. (2005) Onzichtbare
drempels, een analyse van het publiekspotentieel
van Nederlandse musea
49
Baarle, Y. (2004) Divers, cultuurbeleid
in een multiculturele samenleving

50 Bureau Promotie Podiumkunsten
(2005) Jong en Grijpbaar. Uitkomsten
van experimenten met jongerenmarke-
ting in de theatersector
51 Drents Archief/Twynstra Gudde
(2005) Verleiden met Verleden. Het
archief op zoek naar nieuwe doelgroepen
52 Sociaal en Cultureel Planbureau
(2003) Snuffelen en graven. Over
doelgroepen en digitaal toegankelijke
archieven
Doelgroepenbeleid
Wat willen wij voor welke bezoekers betekenen en hoe organiseren we dat? Kort samengevat is
dat de kern van doelgroepenbeleid. Voor de eigen inwoners van een gemeente kijken we naar
een traditionele indeling op basis van demografische kenmerken, opleiding en welstandsniveau.
Als gevolg van de grote diversiteit in leefstijlen die in ons land is ontstaan is het denken in brede,
goed te onderscheiden doelgroepen weinig effectief meer als beleids- en marketinginstrument.
Jongeren functioneren binnen tal van subculturen en ook senioren zijn er in soorten. Allochtonen,
die in Nederland circa 160 verschillende culturele achtergronden vertegenwoordigen zijn evenmin
aanspreekbaar als één groep. Publieksgroepen worden daarom, zo ver nuttig en noodzakelijk,
verder onderverdeeld in kleinere categorieën. Bij het ontwikkelen van beleid kan dan rekening
worden gehouden met specifieke behoeften en meest geschikte communicatiemiddelen.
Om tot een doelgroepensegmentatie te komen, werken instellingen en onderzoekers in de
praktijk met heel verschillende typologieën. Zo noemt het rapport ‘Jong en Grijpbaar’ bijvoorbeeld
negen criteria om het jongerenpubliek in te delen (pubers/adolescenten/jongvolwassenen
- trendsetters/trendvolgers, schoollovers/schoolhaters - citykids/plattelandsjochies, et cetera). 50
Bij erfgoedbezoek spelen ook belangstelling en ervaring mee. Een daarop toegespitste classificatie
werd gepresenteerd in het rapport ‘Verleiden met Verleden’, dat de eindresultaten van de
Marketingpilot Noordelijke Provincies (2005) bevat. 51 Het indelingscriterium is hier ‘het gemeenschappelijk
consumptiegedrag in de vorm van de vraag naar erfgoedinformatie’. Daarop zijn vijf
doelgroepen gebaseerd: (erfgoed)snackers, ondiepe gravers, diepgravers, intermediairs en educators.
Deze zijn beschreven met een eigen profiel, kernbehoeften en een basis-serviceconcept. Zo
zijn erfgoedsnackers vaak te vinden bij cultuurhistorische topevenementen en ondiepe gravers
goed te bereiken via internet.
De SCP-publicatie ‘Snuffelen en graven’ die verslag doet van nader onderzoek naar digitaal
toegankelijke archieven, hanteert een indeling op basis van aanwezige cognities, zoekgedrag en
betrokkenheid. Het rapport biedt ook enkele praktische richtlijnen voor doelgroepenbeleid. Voor
een specifieke aanpak in educatieaanbod of communicatie daarover moet een doelgroep onder
meer groot genoeg zijn, homogeen zijn (qua kennis, interesse, herkomst e.d.) en over langere tijd
stabiel. In genoemd rapport wordt ook geconstateerd dat er weliswaar sprake is van een grotere
interesse in het verleden, maar dat nog weinig bekend is naar welke soort onderwerpen de
belangstelling uitgaat. Een gemeente of lokale erfgoedinstelling zou daar gericht onderzoek naar
kunnen doen. 52
ERFGOEDPROGRAMMA
NIEUWEGEIN
Behoud door ontwikkeling
In de eerste nota Cultuurbehoud (1996) van Nieuwegein werd vastgesteld dat er, na een periode
van explosieve bevolkingsgroei (ca. 61.500 inwoners), meer aandacht nodig was voor kwaliteit en
identiteit van de stad. Nieuwegein is behalve ‘jong en dynamisch’, ook goed bedeeld met erfgoed,
doordat de voormalige dorpskernen Vreeswijk en Jutphaas in deze gemeente opgingen. Voortbouwend
op de resultaten van de eerste erfgoednota formuleerde Nieuwegein haar ambities
voor de periode 2006-2010. Om een integrale benadering van erfgoed te bewerkstelligen kwam
de nota tot stand in samenwerking tussen de afdelingen cultuur, toerisme en onderwijs.
Centrale doelstelling bleef ‘behoud door ontwikkeling van cultuurhistorische waarden’. Nevendoel
is het versterken van de eigen cultuurhistorische identiteit, vanuit het idee dat erfgoed de
gemeenschapszin kan versterken. Daarnaast is het de bedoeling dat erfgoed en toerisme elkaar
wederzijds gaan versterken. Om de betrokkenheid van inwoners bij het plaatselijke erfgoed te
vergroten, zal gewerkt worden aan een betere toegankelijkheid en herkenbaarheid daarvan.
Vertrekpunt daarbij is dat erfgoed meer kan en moet zijn dan de som der delen: meerwaarde
ontstaat door onderlinge samenhang en samenwerking.
Vanuit een sterke, herkenbare eigen rol zal de gemeente samenwerking zoeken met andere overheden
en partners in het veld. Het accent ligt de komende jaren op grotere projecten en thema’s.
Versnippering in kleinere subsidiestromen wordt tegengegaan. Nieuwegein zal aansluiten bij
provinciale ontwikkelingen, vooral omdat de omvang en organisatie van lokale erfgoedinstel-

lingen (veel vrijwilligers) een zelfstandige kwaliteitsslag bemoeilijken. De gemeente onderkent
de sterke belangstelling voor erfgoed in het onderwijs en streeft naar structurele inbedding van
erfgoededucatie in het lesprogramma. Het totale erfgoedplan krijgt een gefaseerde uitvoering;
voor sommige onderdelen moet gaandeweg financiële dekking worden gezocht.
Een aantal elementen uit het plan:
• Opname erfgoed in het curriculum van het primair onderwijs als onderdeel van het Kunstmenu.
• Erfgoed structureel tot onderdeel van de Cultuurdagen voor het voortgezet onderwijs maken.
• Monumentenschildjes en informatieborden bij monumenten, zoals de Hollandse Waterlinie.
• Bewegwijzering naar erfgoedinstellingen.
• Vaarroute rondvaartboten langs historische instellingen.
• Verbeteren van de informatievoorziening rond archeologie via de gemeentelijke website.
• Ontwikkeling van websites van de historische musea.
• Educatieve projecten in samenwerking met het onderwijs, bijvoorbeeld een gebruiksvriendelijke
website, tentoonstellingen, publicaties, en cursussen voor geïnteresseerde burgers in het
gemeentearchief ontwikkelen.
• Digitaliseren van de gemeentelijke beeldcollectie.
• Publieksgerichte projecten opstarten waarin historische instellingen samenwerken met andere
culturele disciplines.
Meer informatie: www.nieuwegein.nl
7.3 Formuleren van (output)doelstellingen
Op basis van een visie op erfgoededucatie en inventarisatie van de lokale situatie kan de gemeente
zich een aantal concrete doelen voor erfgoededucatie stellen. Welke resultaten willen we precies
bereiken? Daarbij zullen keuzes moeten worden gemaakt. Menskracht en middelen stellen nu
eenmaal grenzen aan mogelijkheden. Dat geldt zowel voor de gemeentelijke organisatie als voor
de erfgoedinstellingen die betrokken worden bij de beleidsuitvoering. Een te groot verschil in
het ambitieniveau van de gemeente en dat van de lokale erfgoedsector zal aan beide kanten tot
teleurstelling leiden. Daarbij is het goed te bedenken dat het meestal niet (alleen) gaat om méér
educatieactiviteiten, maar vooral om beter maatwerk in erfgoededucatie. Meestal krijgt een beleid
voor erfgoededucatie gestalte in een gefaseerde aanpak binnen een meerjarenprogramma.
Op steeds meer beleidsterreinen wordt gewerkt met toetsbare (output)doelstellingen. Deze doelstellingen
kunnen zowel in kwantitatieve termen (bezoekersaantallen/aantal bereikte leerlingen,
bezoekfrequentie e.d.) als in kwalitatieve termen beschreven worden. Voordeel van werken met
toetsbare outputdoelstellingen is dat beter te evalueren is of en welke resultaten zijn bereikt.
Consequentie is dat al bij de beleidsontwikkeling moet worden nagedacht hoe de gemeente
zal nagaan of een doelstelling is bereikt (outputindicator) en op welke manier dat gemeten zal
worden (meetinstrument).
Een gemeente die kiest voor erfgoededucatie in het onderwijs zou de volgende outputdoelstellingen
kunnen formuleren:
• Alle leerlingen van het primair onderwijs hebben tijdens hun schoolloopbaan minimaal twee
keer (onderbouw + bovenbouw) een erfgoedinstelling in de gemeente bezocht.
• In 200x is een lokaal netwerk voor erfgoededucatie tot stand gekomen waarin erfgoedinstellingen
en basisscholen structureel samenwerken.
• De gemeente ondersteunt het ontwikkelen van een doorgaande leerlijn voor erfgoededucatie,
die in 200x gerealiseerd moet zijn.
In het eerste voorbeeld is de outputindicator ‘het aantal malen dat basisschoolleerlingen in onderbouw
en bovenbouw een erfgoedinstelling hebben bezocht’. Het meetinstrument bijvoorbeeld:
een scholenenquête of het jaarverslag van erfgoedinstellingen.
Veel voorkomende outputdoelstellingen bij gemeenten die deelnemen aan het Actieplan Cultuurbereik
2005-2008 zijn ‘erfgoed inzetten voor cultuureducatie in het onderwijs’ en ’het vergroten
van de zichtbaarheid van het lokale erfgoed’. 53 [6.5]
53 Bureau Driessen (2006) Actieplan II,
Nulanalyse en nulmeting

54 Berenschot (2003) Gemeentelijke
regie in de sociale sector. In: DSP-groep
(2005) POP met beleid. Handreiking voor
gemeenten
7.4 Positie, rol en organisatie gemeente
Als ambities en analyse zijn vertaald in doelstellingen, komen we bij de uitvoering in de praktijk:
hoe denkt de gemeente haar doelen te verwezenlijken? Daarbij dienen de volgende vragen aan
bod te komen:
• Welke rol wil de gemeente spelen om de doelstellingen te realiseren?
• Welke relatie onderhoudt de gemeente met het erfgoedveld? [7.4.1]
• Wie houden zich binnen de gemeente bestuurlijk en ambtelijk met erfgoed bezig?
• Waar brengt de gemeente erfgoededucatie intern onder?
De antwoorden hierop verduidelijken welke positie de gemeente inneemt ten opzichte van
andere actoren (erfgoedinstellingen, ondersteunende instellingen, provinciale en landelijke infrastructuur),
de verantwoordelijkheid die zij wil dragen en de wijze waarop de gemeente het beleid
intern wil organiseren. We hebben het dan over het begrip ‘regie voeren’. Hieronder verstaan we
het gedrag van de gemeente die met relevante actoren lokale maatschappelijke processen probeert
te sturen in de door haar wenselijk geachte richting, ongeacht de mate van zeggenschap
van de gemeente over die actoren. 54
Rol en verantwoordelijkheid
Een gemeente die erfgoed(educatie) vooral wil benutten om de toeristische aantrekkingskracht te
vergroten, zal een andere rol en verantwoordelijkheid hebben dan een gemeente die erfgoedinstellingen
en scholen met elkaar in contact wil brengen om cultuureducatie in het onderwijs te
stimuleren.
Vaak vervullen gemeenten een combinatie van een aantal rollen bij het regisseren van erfgoededucatiebeleid.
Welke rol de gemeente ook kiest, overleg en afstemming met het lokale erfgoedveld
is een voorwaarde om tot resultaat te komen.
In erfgoededucatie zal de gemeente overigens altijd meer een procesverantwoordelijkheid dragen
(stimuleren van educatief aanbod) dan een productverantwoordelijkheid (erfgoedpagina op
gemeentelijke website).
Interne organisatie
Het moet zowel intern als voor externe partners duidelijk zijn waar het erfgoededucatiebeleid
binnen de gemeente is ondergebracht, zowel bestuurlijk als ambtelijk. Niet elke gemeente heeft
een aparte afdeling cultuur. Ook als dat wel het geval is, ressorteren erfgoedsectoren als monumentenzorg
en archeologie vaak onder verschillende afdelingen. In middelgrote en grote gemeenten
komt daar vaak bij dat meerdere ambtenaren betrokken zijn bij eenzelfde beleidsthema.
Daarnaast heeft erfgoededucatie, zoals gezegd, raakvlakken met diverse beleidsterreinen. [3.1]
Over het algemeen zal erfgoededucatiebeleid worden ingebed in cultuur(educatie)beleid. Toch
is dit vooral afhankelijk van het terrein waarop de gemeente erfgoededucatie wil inzetten. Krijgt
erfgoededucatie bijvoorbeeld een functie in de versterking van het toeristisch product dan zal het
eerder tot de portefeuille van de wethouder voor Economische Zaken behoren.
Gezien de verschillende invalshoeken voor erfgoededucatie is een gemeentelijke werk- of projectgroep
aan te bevelen. In dat geval moet een ambtelijk projectleider worden aangewezen, die als
aanspreekpunt fungeert en in– en extern de vinger aan de pols houdt.
Erfgoededucatie is binnen veel gemeenten een onbekend begrip. Houd er dus rekening mee dat
vaak ook intern zendingswerk nodig is om collega’s te overtuigen van het intrinsieke en instrumentele
belang van erfgoededucatie. [3.]

ERFGOED MOTOR VOOR
CONTINU CULTUUR IN EDE
Ontmoeting van traditie en trend
Beeld plaatsen van huisjes
pag. 24 en 25 van CD
Continu Cultuur
(Bij drukkerij Zwaan laten
doen mits mogelijk)!
Uitgangspunt voor het nieuwe cultuurbeleid van de gemeente Ede – met meer dan 100.000
inwoners één van de 25 grootste gemeenten van Nederland – was dat hierin de kenmerkende
eigenschappen van de stad tot uiting moesten komen. Naast het landelijke karakter, het sterk
gegroeide inwonertal, het kralensnoer van kleinere gemeenschappen en de bloeiende amateurkunst
is dat ook de grote rijkdom aan cultureel erfgoed. Vrijwilligers vervullen op dit gebied een
belangrijke ondersteunende rol, bijvoorbeeld in het onderhoud en de presentatie van archeologisch
erfgoed, de oudheidkamer en een aantal musea.
Een tweede uitgangspunt voor het cultuurbeleid van Ede is ‘samenhang en samenwerking’. Met
particulieren, met de Provincie Gelderland en gemeenten in de regio, met het onderwijs (cultuureducatie),
maar ook tussen de gemeentelijke taakvelden cultuur, ruimtelijke ordening en toerisme
en economie. Zo zullen monumentenzorg en archeologie van begin af aan nauw worden betrokken
bij herontwikkelingsprojecten, zoals het kazernecomplex en het terrein van de voormalige
ENKA-fabriek in Ede-Oost.
De fraai vormgegeven cultuurnota Continu Cultuur Traditie en Trend Kunst en Cultuur Ede 2006-2009
bevat zes terreinen die de komende jaren extra accent krijgen. Input voor deze keuzes kreeg de
afdeling Cultuur uit een expertmeeting, de Raadscommissie Maatschappelijke Zaken, bestuurders
van (culturele) organisaties en van beleidsambtenaren van de gemeentelijke sectoren. Enkele
kernpunten zijn:
• Het buitengebied met oude cultuurlandschappen en archeologische monumenten krijgt een
belangrijke plaats in toekomstig cultuurbeleid. Gedacht wordt aan een bezoekerscentrum met
archeologische informatie en –exposities als vertrekpunt voor toeristische routes. Met het Kröller
Müller Museum worden arrangementen ontwikkeld om het contact met de bevolking van Ede te
verstevigen en de toeristische activiteit een impuls te geven. Voor kinderen zullen kunstenaars
korte, ‘zintuiglijke’ routes in het buitengebied ontwikkelen.
• De erfgoedkernen Bospoort en Ede-Oost zullen plaats gaan bieden aan hedendaagse culturele
voorzieningen.
• Van de dertien (!) musea wordt samenhang en samenwerking gevraagd, mogelijk ook door
inhoudelijke afstemming in collectie en educatie. ‘Belang voor de geschiedenis van de eigen
streek’ en ‘publieksbereik’ tellen mee in subsidietoekenning.
• Om inwoners en toeristen bewust te maken van de unieke combinatie van een modern stedelijk
centrum met erfgoedkernen en het natuurgebied rondom Huis Kernhem komen er aantrekkelijke
wandel- en fietsroutes.
• De amateurkunst is belangrijk voor de hele culturele infrastructuur. Met geldelijke steun geeft de
gemeente uitdrukking aan haar waardering voor de inzet van de vele vrijwilligers.
• De inzet op cultuureducatie is: accent op erfgoed, vraaggestuurd aanbod, aantrekkelijke presentatievormen,
duurzame relatie met onderwijs (mogelijk ook met volwasseneneducatie) en
een actieve samenwerking met erfgoedinstellingen, waarbij het gemeentearchief als trekker
fungeert.
Meer informatie: www.ede.nl.

Mogelijke rollen Omschrijving 55 Voorbeeld
Initiatior De gemeente neemt het voortouw, bouwt op of verder uit
Begint planontwikkeling, treedt in overleg met actoren in het veld.
Initiatief nemen tot erfgoededucatiebeleid; opstarten en deelnemen in
netwerk erfgoedinstellingen en onderwijs (∆ Tiel)
Facilitator De gemeente schept goede randvoorwaarden, het veld voert uit. Ondersteunen en
organiseren staan centraal.
Secretariële ondersteuning voor netwerk(en)
Stimulator De gemeente deelt prikkels uit aan het veld, bijvoorbeeld door middel van subsidies
of andere stimuli tot het leveren van bepaalde prestaties.
Prestatieverplichting in subsidiecontract, bijv. voor samenwerking,
ontwikkelen vernieuwende activiteit, doelgroepbeleid e.d.
Beslisser De gemeente toont zich als beslisser bestuurlijk betrokken. Maakt
keuze en weegt varianten tegen elkaar af.
Welke educatievoorzieningen dienen te worden uitgebouwd, met
financiële steun van de gemeente (∆ Nieuwegein)
Entrepreneur De gemeente is op zoek naar verbetering en vernieuwing en zet
daartoe acties in gang. Brengt partijen bij elkaar en verdeelt taken.
55 Vrij naar beschrijving in DSP-groep
(2005) POP met beleid. Handreiking voor
gemeenten
Gemeente neemt de verantwoordelijkheid op zich om tot resultaat te
komen (∆ Groenlo, Sint-Oedenrode)
7.5 Strategie en instrumenten
Hoe bereikt de gemeente, gegeven de rol die ze wenst te spelen, de doelstellingen die voor erfgoededucatie
zijn gesteld? Oftewel, welke beleidsstrategie voert de gemeente en welke middelen
zet zij daarbij in? Onderstaand een aantal instrumenten op een rijtje. Een toelichting daarop treft
u op de volgende pagina’s.
• Opzetten, begeleiden en uitbouwen van lokale netwerken voor erfgoededucatie.
• Facilitaire en personele ondersteuning.
• Deskundigheidsbevordering lokaal erfgoedveld.
• Ondersteunen van marketing en publiciteit.
• Structurele of incidentele subsidie voor erfgoededucatie.
7.5.1 Netwerken voor erfgoededucatie
Het belang van erfgoededucatie als cultuureducatie en als hulpmiddel bij meerdere schoolvakken
wordt algemeen onderschreven. Het ministerie van OCW stimuleert dit beleid op verschillende
manieren. [5.] Van gemeenten wordt op dit vlak met name verwacht dat zij het voortouw nemen
bij het realiseren van een lokale infrastructuur voor erfgoededucatie.
Het is efficiënt om in de voorbereidende fase verkennende gesprekken te voeren met organisaties/personen
die een sleutelrol vervullen in het lokale erfgoedveld of op het vlak van
cultuureducatie. Daarbij werkt het beter om eerst vooroverleg te plannen met lokale erfgoedinstellingen,
voordat derden zoals vertegenwoordigers uit het onderwijs aanschuiven. Erfgoed
bestrijkt immers een breed terrein, waardoor verschillende instellingen/personen elkaar vaak niet
of nauwelijks kennen. Zo zal het gemeentearchief bijvoorbeeld niet op de hoogte zijn van het
doen en laten van archeologische diensten en omgekeerd. Kennismaken met elkaars collectie
en werkwijze is dan een noodzakelijke eerste stap op weg naar een samenhangend aanbod in
erfgoededucatie. Een aantal gemeenten werkt al met een model van nauwe samenwerking tussen
erfgoedinstellingen, soms zelfs onder een directie. Zo zijn in Gouda en Leeuwarden archieven,

musea en bibliotheek organisatorisch samengegaan (www.goudanet.nl, www.tresoar.nl). Bekend
voorbeeld is ook CODA in Apeldoorn waar deze instellingen letterlijk onder een dak zijn samengebracht
(www.coda-apeldoorn.nl).
Uiteindelijk is het de bedoeling alle belangrijke erfgoedaanbieders om de tafel te krijgen met
organisaties die beoogde doelgroepen vertegenwoordigen, zoals het onderwijs of migranten.
Afhankelijk van de omvang van de gemeente en het terrein waarop erfgoededucatie zijn beslag
moet krijgen, kan het nodig zijn verschillende netwerken op te bouwen. Primair en voortgezet onderwijs
hebben bijvoorbeeld elk hun eigen behoeften op het gebied van erfgoededucatie. Voor
erfgoededucatie op andere beleidsterreinen dan het onderwijs kan meestal worden volstaan met
het instellen van een (tijdelijke) projectgroep.
Bij de voorbereiding, conceptontwikkeling en organisatie van erfgoededucatie kan de gemeente
de hulp inroepen van een ondersteunende instelling, zoals een erfgoedhuis of een onderwijsbegeleidingsdienst.
Soms is het nodig een adviesbureau met specifieke expertise in te schakelen,
bijvoorbeeld op het terrein van archeologie(visualisatie) of multimediagebruik.
Gemeente heeft brugfunctie
Hoewel kunsteducatie en erfgoededucatie twee loten aan eenzelfde stam zijn, hebben we te maken
met twee zelfstandige sectoren, met elk eigen doelstellingen en werkwijze. De relatief jonge
sector erfgoededucatie is vaak beducht voor overheersing door het meer gesettelde kunsteducatie
en omgekeerd leeft erfgoed binnen de kunstsector niet of nauwelijks.
Toch leert de ervaring in het onderwijs dat kruisbestuiving goede resultaten kan opleveren. Als
belanghebbende partij kan de gemeente hierin een stimulerende rol vervullen. Behalve in gezamenlijke
projecten [zie 6.1] kunnen kunst- en erfgoedinstellingen bijvoorbeeld constructief samenwerken
binnen een zogenaamd ‘cultuurmenu’ voor de basisschool. Hierbij maken leerlingen
binnen een korte tijdsperiode kennis met culturele instellingen. Een zo divers mogelijk aanbod
is een verrijking voor leerlingen en scholen en werkt eerder stimulerend dan kannibaliserend op
elkaar.
Partners in netwerken/projectgroepen erfgoededucatie
Gemeente.
Erfgoedinstellingen, inclusief niet gesubsidieerde instellingen.
(Cultuur)historische vereniging, heemkundekring, e.d.
Bibliotheek.
centrum voor de kunsten.
erfgoedhuis/ provinciale steunfunctie-instelling.
Vertegenwoordigers primair onderwijs (intern cultuurcoördinator).
Vertegenwoordigers voortgezet onderwijs (ckv-coördinator, docenten geschiedenis).
ROC (mbo en volwasseneneducatie).
Onderwijsbegeleidingsdienst.
Buurt- of wijkcentra, gemeenschapshuizen.
Jongeren- en ouderenorganisaties.
Sociaal-cultureel werk.
Migrantenorganisaties.
Volksuniversiteit.
Archeoloog (gemeentelijk/provinciaal), archeologisch adviesbureau.
Projectontwikkelaar.
Landschapsorganisaties/ landschapsarchitect.
Planologen.
VVV.
Toeristisch bedrijfsleven (hotel, vakantiepark, attractieparken).
Lokale media (krant, rtv)

Samenwerking tussen erfgoedinstellingen en scholen is door landelijk stimuleringsbeleid en
inspanningen van Erfgoed Actueel en erfgoedhuizen volop in ontwikkeling. [zie 5.]
Maar samenwerking van erfgoedinstellingen met andere sectoren zoals buitenschoolse organisaties,
sociaal-cultureel werk, migrantenorganisaties of recreatieondernemers is men over en weer
nog niet gewend. Zoals in deze handreiking is beschreven [zie 6.], is er juist op dit vlak veel winst
te behalen. Ook hier kan de gemeente een goede brugfunctie vervullen.
Functies van een netwerk
De belangrijkste functies van een netwerk voor erfgoededucatie zijn het structuraliseren van
samenwerking en het uitwisselen van ervaringen (good practises) en expertise (hoe pak je zoiets
aan?) Op die manier is te voorkomen dat goede projecten eenmalig blijven of dat een instelling
opnieuw het wiel probeert uit te vinden dat een ander al lang gebruikt. Doordat ook vertegenwoordigers
van de vraagzijde bij het netwerk voor erfgoededucatie betrokken zijn (scholen, toeristisch
bedrijfsleven, migrantenorganisaties) wordt bewerkstelligd dat hun behoeften en wensen
worden meegenomen in de ontwikkeling van een vraaggericht aanbod.
Binnen een netwerk vindt inhoudelijke planontwikkeling plaats en worden afspraken gemaakt
voor praktische uitvoering. Voordeel is ook dat externe deskundigheid gezamenlijk kan worden
ingeschakeld en benut. Marketing en publiciteit kunnen gezamenlijk worden opgepakt en ook
systemen voor monitoring en evaluatie zijn in overleg op te zetten.
Bovendien is samenwerking tussen culturele instellingen en vertegenwoordigers van de vraagzijde
een sterk pluspunt bij het aanvragen van externe financiering bij andere overheden, fondsen
of het bedrijfsleven.
Om ervoor te zorgen dat onderling uitgewerkte plannen daadwerkelijk worden omgezet in
concrete acties is het aan te bevelen de afspraken ook bestuurlijk te laten bekrachtigen door de
betrokken organisaties (bijvoorbeeld schooldirecties en erfgoedinstellingen).
Een netwerk waarbinnen sluitende afspraken worden gemaakt over vorm en omvang van erfgoededucatie
kan binnen een erfgoedinstelling een hefboomfunctie hebben om educatie intern
op de agenda te krijgen. Niet elke erfgoedinstelling is namelijk even ver in het ontwikkelen van
educatieve programma’s. Een klein museum bijvoorbeeld heeft een zekere doorstroom nodig om
programma’s voor het onderwijs rendabel te maken. De gemeente kan dan binnen het netwerk
stimuleren dat de loop er in komt, bijvoorbeeld door partijen onderling harde afspraken te laten
maken over het aantal te ontvangen leerlingen per jaar.
Projectontwikkeling
Initiatief – Definitie - Ontwerp en Planning – Voorbereiding – Pilot/Test - Uitvoering - Evaluatie
7.5.2 Facilitaire en personele ondersteuning
Facilitaire ondersteuning kan onder meer bestaan uit het bieden van benodigd materiaal en middelen
en accommodatie voor (netwerk)overleg. Hiertoe rekenen we ook de informatie- en verwijsfunctie
van de gemeenten voor erfgoedinstellingen en betrokken partners, zoals scholen. Zo kan de
gemeente verwijzen naar ondersteunende organisaties en mogelijkheden voor externe financiering
(fondsen). Verder kan de gemeente erfgoedinstellingen attenderen op mogelijkheden voor het
organiseren van erfgoedactiviteiten buiten de muren van de erfgoedinstellingen en behulpzaam
zijn bij het aanvragen van eventueel daarvoor noodzakelijke vergunningen. Denk bijvoorbeeld aan
exposities in gemeentelijke instellingen of (living history) manifestaties in de openbare ruimte.
De gemeente kan erfgoedinstellingen of netwerken personele ondersteuning bieden op organisatorisch,
administratief–secretarieel of inhoudelijk (marketing, publiciteit) terrein. Dit kan
variëren van het aanstellen van een (tijdelijk) projectleider voor een netwerk of groter evenement
tot gerichte advisering door een beleidsambtenaar of het binnen de gemeente laten voeren van
het secretariaat van een erfgoednetwerk.
7.5.3 Deskundigheidsbevordering lokaal erfgoedveld
In de erfgoedsector is de afgelopen jaren veel veranderd. Musea, archieven, monumentenorganisaties
en archeologen zijn meer gaan samenwerken, zowel op lokaal en provinciaal als op landelijk
niveau. De bewustwording van hun taken op het gebied van publieksbereik en onderwijs is
sterk toegenomen, soms afgedwongen door prikkels van de overheid, maar vaak als een onderdeel
van een proces van professionalisering. Lange tijd hebben erfgoedinstellingen educatieve
producten op de markt gebracht zonder zich vooraf op de hoogte te stellen van de wensen van
het onderwijs of andere doelgroepen. De laatste jaren maakt die aanbodgerichte houding steeds
meer plaats voor een vraaggerichte opstelling.
0

Hoewel de ontwikkeling in erfgoededucatie hard gaat, is in kleinere erfgoedinstellingen niet altijd
de expertise aanwezig om de collectie te vertalen naar een breed publiek of in educatieprojecten
voor het onderwijs. Het accent ligt hier vaak meer op behoud en beheer en er wordt veel met
vrijwilligers gewerkt. Daarnaast hebben erfgoedinstellingen te maken met omstandigheden die
soms haaks lijken te staan op de eisen van moderne educatieve projecten. Zo zijn veel conservatoren
sterk gericht op ‘volledigheid’ en cultuurhistorisch verantwoorde presentaties en spelen er
zaken als beveiliging van waardevolle objecten, angst voor beschadiging (monument) en voorwaarden
van gebouweigenaren (bijvoorbeeld een kerkgenootschap) een rol.
Om de professionaliteit op educatief gebied te versterken, kan de gemeente overwegen een functionaris
aan te stellen voor meerdere erfgoedinstellingen tegelijk of om een dergelijke constructie
financieel te ondersteunen. Ook is het mogelijk, een grotere gesubsidieerde erfgoedinstelling
te verzoeken kleinere instellingen behulpzaam te zijn, in het belang van het totaalaanbod. Zoals
eerder beschreven is ook het uitwisselen van good practises binnen een netwerk voor erfgoedinstellingen
een goede steun in de rug. [7.5.1] Verder kan de gemeente de weg wijzen naar lokale,
provinciale (erfgoedhuis) of landelijke instellingen die ondersteuning bieden in de vorm van persoonlijk
advies, handreikingen, projectformats, trainingen, et cetera. Zo bestaan er handleidingen
en checklists om erfgoedmedewerkers voor te bereiden op het bezoek van schoolgroepen, die
zich nu eenmaal anders gedragen dan rustige cultuurgenieters. Sommige erfgoedhuizen, waaronder
Erfgoedhuis Drenthe, organiseren educatiecursussen voor leden van historische verenigingen.
De gemeente kan erfgoedinstellingen ook op andere manieren ondersteunen om publieksvriendelijke
presentaties te maken. Bijvoorbeeld door ze in contact te brengen met lokale theatermakers
(presentaties, living history), kunstenaars (inrichten van expositie) en de creatieve industrie
in de gemeente (multimediamakers en ict). Daarnaast kan de gemeente ondersteuning bieden
om ’erfgoed buiten de (instellings)muren’ te presenteren. Voorbeelden daarvan zijn: aanhaken bij
lokale festivals, exposities in het stadskantoor/gemeentehuis, de bibliotheek en presentaties in
de openbare ruimte. Ook blijkt lokaal erfgoed voor makers en publiek vaak een verrassend decor
voor een podiumoptreden (muziek, dans, theater).
Ten slotte kan de gemeente bemiddelen bij het werven van vrijwilligers of het regelen van stageplaatsen
voor jongeren in erfgoedinstellingen. Dit kan goed aansluiten op gemeentelijke doelstellingen
voor maatschappelijke participatie.
7.5.4 Ondersteunen van marketing en publiciteit
Wat geldt voor educatie, gaat ook op voor kennis op het terrein van marketing en publiciteit.
Vooral kleinere erfgoedinstellingen ontbreekt het op dit gebied aan ervaring. Gebrek aan financiële
middelen is een tweede obstakel. [7.6.2]
Er is voor gemeenten een relatief eenvoudige manier om de erfgoedsector effectief te ondersteunen
bij het informeren van potentieel publiek. Namelijk informatieverstrekking via de (eigen)
media, zoals de gemeentelijke website, de gemeentepagina in de lokale krant/huis-aan-huisblad,
het gemeentelijke informatieblad en de gemeentegids. Deze media bevatten doorgaans allerlei
activiteiten op het gebied van sport, welzijn, onderwijs én cultuur. Dit vereist uiteraard intern
overleg met de gemeentelijke afdeling voorlichting.
Voor de promotie van erfgoed(projecten) valt verder te denken aan samenwerking met lokale en
regionale radio en tv-zenders, die een goed bereik hebben. Deze media hebben over het algemeen
veel belangstelling voor de plaatselijke en regionale cultuurhistorie.
De publicatie ‘Onzichtbare drempels’ van onderzoeksbureau Ranshuysen bevat zowel aanbevelingen
voor betere communicatie met de bezoeker binnen musea als observaties over promotie in
het algemeen die ook voor andere erfgoedinstellingen interessant zijn. Zo meldt de onderzoekster
dat de verstrekte informatie vaak een intellectuele drempel opwerpt en te weinig wordt verspreid
via laagdrempelige instellingen zoals de VVV. Persoonlijke communicatie met de bezoeker
is van groot belang, ook in de vorm van living history, eerder nog dan ict. Uitgekiend prijsbeleid,
zoals selectieve gratis entree en korting lijkt noodzakelijk, terwijl bezoekers aan de andere kant
grote bereidheid tonen om te betalen voor aanvullende diensten. Promotie van de instelling als
geheel is essentieel om de niet-ervaren bezoeker te trekken; gerichte tentoonstellings- en evenementenpromotie
blijkt vooral van belang voor de ervaren bezoeker. 56
7.5.5 Subsidies
Subsidies vormen voor gemeenten een belangrijk beleidsinstrument. In de erfgoedsector gaat
het dan meestal om huisvesting-, exploitatie-, of projectsubsidies. Ook voor het stimuleren van
erfgoededucatie kunnen structurele of incidentele subsidies worden toegekend. Denkbaar is dat
de gemeente ‘educatie’ en/of ‘lokale samenwerking’ expliciet als voorwaarde in een subsidiecon-
1
56 Ranshuysen, L. (2005) Onzichtbare
drempels, een analyse van het publieks-
potentieel van Nederlandse musea

Kostenopbouw erfgoededucatie
tract opneemt. Leg afspraken over subsidiëring altijd duidelijk vast, zodat erfgoedinstellingen of
netwerken exact weten welke tegenprestatie er van ze wordt verwacht. Een mogelijke financiële
prikkel is ook het instellen van een jaarlijkse prijs voor het beste of meest vernieuwende educatieproject.
Van dergelijke prijzen gaat tevens een wervende werking uit, omdat het erfgoed,
erfgoedinstelling of evenement in de schijnwerpers zet.
Enkele mogelijke subsidievormen zijn:
Structurele subsidies Huisvesting, exploitatie, (educatie)activiteiten e.d.
Programmeringsubsidie Programmeren op een lokaal thema of voor specifieke
publieksgroepen zoals jongeren en migranten.
Project en activiteitensubsidies Voor nieuwe projecten, als bijdrage voor activiteiten tijdens
Open Monumentendagen, e.d. maar ook voor het onderhouden
van netwerken.
Festival en evenementensubsidies Bijvoorbeeld voor living history, streekfestival e.d.
Scholingssubsidies Deskundigheidsbevordering van beroepskrachten en vrijwilligers.
Ook: scholing in traditionele ambachten, kunsten
en vaardigheden.
Investeringssubsidies, ruimte en faciliteiten
Van verschillende kanten is erop gewezen dat de gevraagde investering in mensuren een groot
obstakel is voor het realiseren van samenwerkingsverbanden tussen erfgoedinstellingen en scholen.
Tijd is geld. Gemeenten gaan er soms vanuit dat zij op dit vlak geen enkele ondersteuning
meer hoeven te bieden, omdat scholen van het Rijk rechtstreeks geld voor cultuureducatie ontvangen.
Dit gaat echter alleen op voor basisscholen (Regeling Versterking Cultuureducatie in het
po). Scholen en leerlingen voor voortgezet onderwijs ontvangen uitsluitend CKV-vouchers voor
de entree tot culturele instellingen. In de financiering van overleg en het gezamenlijk ontwikkelen
van maatprojecten en bijbehorend materiaal is niet voorzien. Ook erfgoedinstellingen ontvangen
voor dit doel geen extra subsidie.
Als een financiële tegemoetkoming voor samenwerking niet tot de mogelijkheden behoort, kan
de gemeente op een andere manier voor enige ontlasting zorgen. Bijvoorbeeld door de secretariaatsfunctie
voor het netwerk vervullen (uitnodiging, agenda, verslag e.d.) en/of personele inzet te
regelen voor organisatorische werkzaamheden, zoals het opstellen van een roulatierooster voor
schoolbezoeken.
7.6 (Externe) Financiën
De kosten van een gemeentelijk beleid voor erfgoededucatie zijn uiteraard afhankelijk van de
aard en reikwijdte van de gestelde doelen. Welk deel daarvan rechtstreeks of via subsidies voor
rekening van de gemeente komt, hangt samen met de rol en de verantwoordelijkheid die de
gemeente in de beleidsuitvoering op zich neemt. Ook de financiële draagkracht van betrokken
erfgoedinstellingen en andere samenwerkingspartners speelt een rol, evenals mogelijke financiële
steun van andere overheden, fondsen of het plaatselijke bedrijfsleven. Bij erfgoededucatieprogramma’s
draait het behalve om ontwikkelingskosten ook om blijvende kosten voor zaken als
personele begeleiding en dergelijke (zie kader). De gemeente zal er op voorhand over moeten
nadenken of, hoeveel en hoe lang zij structureel wil bijdragen om een en ander in de lucht te
houden.
• Ontwikkelkosten (concept, plan van uitvoering)
• Productiekosten (educatief materiaal: flyer, leskist, 3d presentatie, website, e.d.)
• Personele kosten (ontwikkelen en uitvoeren; begeleiden van groepen)
• Projectkosten (netwerk: secretariaat, reiskosten, begeleiding)
• Promotie en publiciteit
• Monitoring en evaluatie

Voor erfgoededucatie (en -netwerken) kunnen de gemeente, netwerken en/of de betrokken instellingen
ook een beroep doen op bestaande subsidieregelingen van het Rijk, zoals het Actieplan
Cultuurbereik en Erfgoed à la Carte, de provincie, regionaal werkende cultuurorganisaties en een
aantal fondsen [zie bijlage 3]. Soms zal ook het lokale/regionale bedrijfsleven een bijdrage willen
leveren. Daarnaast zijn er binnen de gemeente subsidiebudgetten die óók voor erfgoededucatie
te benutten zijn. Beleidsmedewerkers met erfgoededucatie in hun pakket doen er goed aan deze
mogelijkheden buiten hun eigen sector te inventariseren. Denk aan:
• Ondersteunen en stimuleren van vrijwilligerswerk (rondleiders, ambachtdemonstraties).
• Interculturele activiteiten (living history).
• Jeugdbeleid.
• Achterstandenbeleid.
• Inburgering.
• Stedelijke vernieuwing en plattelandsontwikkeling.
• Amateurkunst en culturele producties (streektheater, -muziek, -dans).
• Gemeentepromotie (versterken cultureel profiel; aantrekken toeristen).
• (Evenementenbeleid).
7.7 Draagvlak creëren
Na het consulteren van de erfgoedsector en andere belanghebbenden in oriënterende gesprekken
en expertmeetings verstrijkt er enige tijd voordat er een kant-en-klaar plan voor nieuw
erfgoededucatiebeleid op tafel ligt. Om medewerking voor de uitvoering daarvan te krijgen is het
noodzakelijk voor dit conceptbeleid draagvlak te creëren. De verantwoordelijke beleidsambtenaren
gaan dus na of het voorgenomen erfgoededucatiebeleid lokaal op steun kan rekenen. Dat
wil zeggen: binnen de gemeente zelf (bestuurlijk/ambtelijk), bij het lokale erfgoedveld en andere
(ondersteunende) organisaties die bij de uitvoering betrokken zullen zijn, maar ook van belangrijke
doelgroepen zoals scholen.
Denk hierbij aan: keuze van speerpunten, doelstellingen, route om deze te bereiken, haalbaarheid,
werkzaamheid, belasting voor instellingen e.d. Soms dient een lokaal plan ook te worden
afgestemd met gemeenten in de regio, de provincie of het rijk.
Op basis van deze in- en externe toetsing kan het erfgoededucatieplan waar nodig nog worden
bijgesteld. Vervolgens kan het erfgoededucatiebeleid bestuurlijk worden vastgesteld door B&W
(mandaat) en zo nodig ook door de gemeenteraad.
7.8 Uitvoering
De manier waarop het erfgoededucatiebeleid in de praktijk handen en voeten krijgt is een proces
op zich. De mate waarin de gemeente daarbij betrokken is hangt onder meer af van de rol die de
lokale overheid zich in dit traject aanmeet. [7.4] Een paar simpele aandachtspunten:
• Zorg dat het nieuwe beleid ‘leeft’: genereer aandacht voor het erfgoededucatieplan binnen het
gemeentelijk apparaat, bij de eigen inwoners en belangrijke doelgroepen daarin, bij het lokale
erfgoedveld en andere betrokken organisaties.
• Formuleer project(deel)plan(nen) op basis van het erfgoededucatiebeleid. Maak hiervoor financiële
middelen vrij en regel personele inzet.
• Maak afspraken met beoogde samenwerkingspartners.
• Houd de gekozen positie de uitvoering van het beleid op koers en stuur zo nodig bij.
7.9 Monitoring en evaluatie
Elke gemeente die serieus werk maakt van erfgoededucatiebeleid zal ook willen weten of de inspanningen
resultaat heeft opgeleverd. Om tijdig te kunnen bijsturen is het verstandig tussentijds
de vinger aan de pols te houden (monitoring, tussentijdse evaluatie). De wijze van evaluatie dient
al bij de start van het traject te worden vastgelegd. Om resultaten goed te kunnen meten, moeten
doelstellingen vooraf toetsbaar zijn opgesteld.
We hebben het dan over een effectevaluatie, waarbij behaalde resultaten worden afgezet
tegen vooraf gestelde doelen. Procesevaluatie dient om na te gaan hoe resultaten tot stand zijn
gekomen. Daartoe wordt het complete beleidstraject nagelopen om inzicht te krijgen in succesfactoren
en knelpunten, samenwerking tussen betrokken partijen, externe omstandigheden
enzovoorts.
Beleidsevaluatie omvat meestal een combinatie van effectevaluatie en procesevaluatie, zodat
het behaalde resultaat kan worden afgewogen tegen de geleverde inspanningen. Om te kunnen

foto ‘wonen’ via Cees!
57 Het Rijk, de provincies Gelderland,
Utrecht en Zuid-Holland, de steden
Nijmegen en Utrecht en de Stadsregio
Arnhem-Nijmegen (KAN) richtten in 2005
de Romeinse Limes Alliantie op. De door
hen ondertekende Limes Codex is een
bestuurlijke intentieverklaring waarin de
initiatiefnemers afspraken maken voor
het ontwikkelen van een gezamenlijke
aanpak voor de Limes, de noordelijke
grens van het voormalige Romeinse Rijk.
beoordelen in hoeverre de geregistreerde resultaten zijn toe te schrijven aan het gevoerde beleid
gaat de gemeente na of er mogelijk andere invloeden in het spel waren. Is er in de beleidsperiode
sprake geweest van externe factoren die mogelijk een positieve (jubileumjaar) dan wel negatieve
(bestuurswisseling) uitwerking hebben gehad?
De gemeente zal voor de evaluatie van erfgoededucatieprojecten goeddeels terugvallen op
gegevens die erfgoedinstellingen en andere betrokkenen aanleveren. Over de wijze van evalueren
dienen dus vooraf afspraken te worden gemaakt. Kleinere erfgoedinstellingen, waar evaluatie
vaak niet verder gaat dan het turven van het aantal bezoekers voor het jaarverslag en het neerleggen
van een gastenboek, zullen hierbij beslist ondersteuning nodig hebben.
Methodieken die de gemeente zelf kan toepassen zijn bijvoorbeeld enquêtes onder scholen, bezoekers
(of juist niet-bezoekers), analyse van gegevens van erfgoedinstellingen (programmering,
projecten, bezoekcijfers) en gestructureerde interviews met betrokken instellingen.
Het opzetten van een goede evaluatie is een vak apart. Voor culturele instellingen, maar ook voor
gemeenten is het vaak een lastige klus. Zo blijkt uit de nulanalyse van het tweede Actieplan Cultuurbereik
dat het werken met outputdoelstellingen niet altijd van een leien dakje gaat. Soms is
de verkeerde outputindicator gekozen (en wordt dus niet gemeten of de doelstelling is behaald),
soms het verkeerde meetinstrument (en wordt iets anders gemeten dan men denkt te meten).
Meer informatie over dit onderwerp vindt u onder meer op www.cultuurbereik.nl. Bedenk ten
slotte dat niet alle positieve (proces)resultaten in cijfers te vangen zijn. Bij cultuur blijft het altijd
gaan om ‘tellen’ en ‘vertellen’.
7.10 Breed bruikbare erfgoedthema’s
Elke stad of dorp heeft een eigen cultuurhistorie en uniek erfgoed. In een aantal gevallen delen
gemeenten eenzelfde type erfgoed. Denk aan vestingsteden, de Hanzesteden, Romeinse resten
(Limes) 57 , de Tachtigjarige Oorlog, de Hollandse Waterlinie en de Tweede Wereldoorlog. Een
dergelijk thema is dan op verschillende plaatsen in het land bruikbaar in erfgoededucatie. Daarnaast
zijn er erfgoedthema’s waar vrijwel elke stad of dorp mee uit de voeten kan, zoals ‘leven en
werken’. Een thematische aanpak biedt de mogelijkheid scholieren of andere publieksgroepen
op een aansprekende manier met erfgoed in contact te brengen. Bijkomend voordeel is dat de
gemeenten hierbij kunnen profiteren van ervaringen en good practises die elders zijn opgedaan.
Voorbeelden van projecten zijn onder meer te vinden in het projectloket van Cultuurnetwerk
Nederland (www.cultuurnetwerk.nl/projectloket) en op websites van erfgoedhuizen en (grotere)
erfgoedinstellingen.

Onderstaand enkele suggesties voor breed inzetbare erfgoedthema’s. De toelichting daarbij is heel globaal en uitsluitend bedoeld
om een denkrichting aan te geven.
De stad/ het dorp Cultuurhistorie/ ruimtelijke ontwikkeling.
De Middeleeuwse stad.
Eigen straat/ buurt.
Straten, paden en pleinen (functie, patroon, namen).
Bouwen en wonen Materialen, vormen, woondichtheid, oppervlakte, architectuur.
Leefgemeenschappen (klooster/burcht/hofstede).
Energie Water, veen, kolen, elektriciteitsmasten, gasovens.
Feest Jaarmarkt, processie, kermis, oogstfeest, carnaval.
Historische gebeurtenissen Belegering, rampen, bloeiperioden, aankomst/vestiging van...
Industrialisatie industrieel erfgoed, verandering in grondgebruik, verbindingen.
Kunstwerk lokale handvaardigheid (aardewerk, houtbewerking, kantklossen).
kunst in openbare ruimte/architectuur/ornamenten.
Landschap/grondgebruik Ingrepen en inrichting (ontginning, afgraving, demping, beplanting, ophoging).
Leven en werken In een bepaald tijdvak.
Traditionele nijverheid (van zilversmeden tot leerlooien)
Thuiswerk vroeger en nu.
Lokale (agrarische) bedrijfstak in (inter)nationaal perspectief.
Lokale verhalen en legenden
Markante figuren Schilders, schrijvers, veldheren, kloosterlingen.
Migratie instroom van nieuwe inwoners door de tijden heen.
Migratiegeschiedenis allochtone bevolkingsgroepen.
Religie Gebouwen, objecten, rituelen.
Tradities en gebruiken Geboorte, huwelijk en dood, begroeting e.d.
In vergelijking met allochtone bevolkingsgroepen.
Transport (Water)wegen, vervoermiddelen, bewegwijzering, reistijd.
Verdedigingswerken Forten, bunkers, verdedigingslinies, water.
Water(management) Stoomgemalen, polders, molens, dijken.

Bijlage 1
ERFGOEDEDUCATIEBELEID IN TIEN STAPPEN
Intrinsieke factoren
Omvang en aard van lokaal aanwezig erfgoed
Aanwezigheid van professionele erfgoedinstellingen
en overige betrokken (erfgoed-) organisaties
Lokale ervaring met cultuureducatie in het algemeen
en erfgoededucatie in het bijzonder
Erfgoededucatiebeleid
Landelijk
Provinciaal
Lokaal
Externe factoren
Cultuurnota
Stimuleringsbeleid Cultuur en School
Actieplan Cultuurbereik
Belvedere/ Cultuur en Ruimte
Invulling Cultuur en School/Actieplan Cultuurbereik
Provinciale speerpunten erfgoed(educatie)beleid
Regionale samenwerking
Speerpunten in algemeen gemeentelijk beleid
Gemeentelijk cultuurbeleid
Vraag vanuit eigen bevolking, onderwijs,
Economie/toerisme
Beschikbare (nanciële) middelen
Stap 1 Visie [zie 7.1]
De gemeente hecht belang aan erfgoededucatie als instrument voor:
Cultuurbereik
Onderwijs/Jeugdbeleid
Binding/Betrokkenheid
Ruimtelijke ontwikkeling
Economie/Toerisme
Input: Algemeen gemeentelijk beleid, cultuurbeleid
Stap 2 Inventarisatie erfgoed(educatie) en- vraag [zie 7.2]
Inventariseer het lokale aanbod in erfgoed(educatie):
• Aard en omvang van erfgoed, erfgoedinstellingen en –organisaties in de gemeente
• Fysieke en algemene publiekstoegankelijkheid
• Bestaand aanbod op gebied van erfgoededucatie
• Samenwerking tussen erfgoedinstellingen onderling en met andere (culturele, ondersteunende) organisaties,
- met het onderwijs of instellingen op andere beleidsterreinen
Inventariseer de vraag naar erfgoed(educatie) bij:
• Eigen inwoners, onderwijsinstellingen, toeristen/recreanten of (een) subgroep(en) daarin
Creëer al doende draagvlak voor nieuw beleid [zie ook stap 7]
Input: Beschikbare kerngegevens
(Opdracht tot) cultuurhistorische waardenkaart
Overleg met andere gemeentelijke afdelingen (Economie/RO enz.)
Overleg met lokale erfgoedinstellingen, overige betrokken -organisaties
Kerngegevens en oriënterend overleg met vertegenwoordigers van doelgroepen, die op basis van
stap 1 als ‘belangrijk’ worden aangemerkt

Stap 3 Doelstellingen [zie 7.3]
Formuleer (output-)doelstellingen op basis van lokale mogelijkheden en ambities,
rekening houdend met intrinsieke en externe invloedsfactoren
Druk (output-)doelstellingen uit in:
kwantitatieve termen, zoals deelnemersaantallen, frequentie van activiteit enz.
en/of kwalitatieve termen: bereikte samenwerking, gerealiseerde ontwikkeling enz.
Leg vast wanneer en hoe de gemeente zal evalueren of haar doelstellingen zijn gerealiseerd [zie stap 9]
Input: Intern ambtelijk overleg
Overleg met lokale erfgoedinstellingen, overige betrokken organisaties, doelgroepen
Vraag eventueel advies van een ondersteunende instelling als een erfgoedhuis
Stap 4 Positie en interne organisatie gemeente [zie 7.4]
Ga na of de gemeente in erfgoededucatiebeleid
initiator-facilitator-stimulator-beslisser-entrepreneur-of een combinatie daarvan wil zijn
Stel vast wie binnen de gemeente verantwoordelijk wordt voor erfgoededucatiebeleid:
bestuurlijk: wethouder Cultuur (en) Welzijn, Economie, anders
ambtelijk: benoemen gemeentelijk projectleider
instellen gemeentelijke projectgroep(en)
Stap 5 Strategie en instrumenten [zie 7.5 ]
De keuze voor een strategie is afhankelijk van:
• Draagkracht en professionaliteit van erfgoedinstellingen en overige betrokken
(erfgoed-)organisaties [stap 2]
• Organisatiegraad en toegankelijkheid van doelgroepen [stap 2]
• Geformuleerde doelstellingen [stap 3]
• Benodigde middelen/ontwikkelingen om doelstellingen te kunnen realiseren
• Gekozen positie en verantwoordelijkheid van de gemeente [stap 4]
• Financiële en personele mogelijkheden van de gemeente [stap 6]
Mogelijke beleidsinstrumenten:
• Stimuleren van lokale netwerken voor erfgoededucatie
• Facilitaire en personele ondersteuning
• Deskundigheidsbevordering totaal erfgoedveld
• Ondersteunen van marketing en publiciteit
• Subsidies
Stap 6 (Externe) Financiën [zie 7.6]
Maak een kostenbegroting, gespecificeerd naar doelstelling(en) per periode
Formuleer de kostendekking: welke bijdrage is te verwachten van:
de gemeente -uit welke budget(ten)?-, andere overheden, erfgoedinstellingen,
overige (erfgoed)organisaties, externe financiers (fondsen, bedrijfsleven)

Stap 7 Draagvlak [zie 7.7]
Ga na of het voorgenomen erfgoededucatiebeleid lokaal op steun kan rekenen van: gemeente intern ,
lokale erfgoedinstellingen en overige (erfgoed-)organisaties, belangrijke doelgroepen (bijv. scholen).
[zie ook stap 1 t/m 3 ]
Informeer zo nodig ook bij gemeenten in de regio/provincie/Rijk
Stel het erfgoededucatieplan op basis van de toetsing zo nodig bij.
Laat het voorgenomen erfgoededucatiebeleid bestuurlijk vaststellen door B&W (mandaat) en zo nodig
ook door de gemeenteraad
Stap 8 Uitvoering [zie 7.8]
Genereer aandacht voor nieuw erfgoededucatiebeleid binnen het gemeentelijk apparaat, bij eigen
inwoners en andere belanghebbenden, erfgoedinstellingen en overige (erfgoed-)organisaties.
Formuleer project(deel)plan(nen) op basis van het erfgoededucatiebeleid
Maak hiervoor financiële middelen vrij en regel personele inzet
Maak afspraken met beoogde samenwerkingspartners
Houd op basis van de gekozen positie de uitvoering op koers en stuur zo nodig bij
Stap 9 Monitoring en evaluatie [zie 7.9]
Monitor de uitvoering van het erfgoededucatiebeleid. Gebeurt er wat er is afgesproken? Zijn er
knelpunten of onvoorziene omstandigheden die om tussentijds ingrijpen vragen?
Bepaal ten slotte of de voor erfgoededucatie gestelde doelen zijn behaald? Dit aan de hand van vooraf
bepaalde outputindicatoren en meetinstrumenten [zie stap 3]
Ga na op welke manier en tegen welke (financiële) inspanning dat is gebeurd
Wat waren de sterke punten en/of zwakke schakels?
Welke elementen verdienen in een volgende beleidsperiode voortzetting, bijstelling of een tweede
kans? Dit levert:
Stap 10 Bouwstenen voor nieuw beleid!

Bijlage 2
Ondersteuning erfgoededucatie
Stichting Erfgoed Actueel
Stichting Erfgoed Actueel opereert op het kruispunt van erfgoed- en onderwijsinstellingen,
overheden, media en maatschappij en zet zich in voor het verhogen van de waardering voor het
erfgoed door het stimuleren van erfgoededucatie.
Stichting Erfgoed Actueel gaat in 2007 op in de Stichting Erfgoed Nederland, samen met de
koepelorganisaties voor archieven (DIVA), archeologie (SNA) en monumenten (NCM). De Museumvereniging
brengt haar branchetaken in. Erfgoed Nederland zal zich inzetten voor de versterking
van de maatschappelijke positie, het belang en de betekenis van het cultureel erfgoed als geheel
(inclusief erfgoededucatie) en van de deelsectoren (archeologie, archieven, monumenten en
musea). Mogelijk volgt een adreswijziging.
Herengracht 474, 1017 CA Amsterdam
tel. 020-4270880
www.erfgoedactueel.nl
Overleg Provinciale Erfgoedinstellingen Nederland (OPEN)
Erfgoedhuizen en vergelijkbare organisaties zijn sinds 2005 verenigd in OPEN, Overleg Provinciale
Erfgoedinstellingen Nederland. Deze instellingen bedienen grote en verschillende klantengroepen,
waaronder gemeenten, erfgoedinstellingen en het onderwijs. Erfgoededucatie is voor vrijwel
alle provinciale erfgoedinstellingen een speerpunt van activiteit.
Contactadres: Erfgoedhuis Zuid-Holland
Provinciale erfgoedinstellingen
Friesland
Museumfederatie Fryslân
Turfmarkt 12 b, 8911 KT Leeuwarden
tel. 058-2139185
www.museumfederatiefryslan.nl
Groningen
Museumhuis Groningen
(ook voor: Het Groninger Molenhuis)
Lopende Diep 8, 9712 NW Groningen
tel. 050-3130052
www.museumhuisgroningen.nl
Drenthe
Drents Plateau
Postbus 117, 9400 AC Assen
tel. 0592-305930
www.drentsplateau.nl
Overijssel
Stichting Kunst en Cultuur Overijssel
Postbus 1229, 8001 BE Zwolle
tel.038-4225030
www.kco.nl
Het Oversticht
Postbus 531, 8001 BE Zwolle
tel. 038-4213257
www.oversticht.nl
ADRESSEN ONDERSTEUNENDE ORGANISATIES
Gelderland
Stichting Gelders Erfgoed
Postbus 4040, 7200 BA Zutphen
tel. 0575-511826
www.gelderserfgoed.nl
Flevoland
Nieuw Land Erfgoedcentrum
Postbus 73, 8200 AB Lelystad
tel. 0320-260799
www.nieuwlanderfgoedcentrum.nl
Utrecht
Erfgoedhuis Utrecht
Herenstraat 28, 3512 KD Utrecht
tel. 030-2343880
www.erfgoed-utrecht.nl
Noord-Holland
Stichting Museaal en Historisch Perspectief
Noord-Holland
Postbus 205, 2000 AE Haarlem
tel. 023-5531498
www.mhp-nh.nl
Zuid-Holland
Erfgoedhuis Zuid-Holland
Postbus 3092, 2601 DB Delft
tel. 015-2154350
www.erfgoedhuis-zh.nl
Noord-Brabant
Stichting Brabantse Regionale Geschiedbeoefening
Postbus 1325, 5200 BJ ‘s-Hertogenbosch
tel. 073-6156262
www.erfgoedbrabant.nl
Brabantse Museumstichting
Postbus 1325, 5200 BJ ‘s-Hertogenbosch
tel. 073-6156262
www.erfgoedbrabant.nl
Zeeland
Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland
Postbus 49, 4330 AA Middelburg
tel. 0118-670870
www.scez.nl
Limburg
Huis voor de Kunsten Limburg
Postbus 203, 6040 EA Roermond
tel. 0475-399299
www.hklimburg.nl
Limburgs Museum
Afd. Erfgoedprojecten & Ondersteuning
Keulsepoort 5, 5911 BX Venlo
tel. 077-3522112
www.limburgsmuseum.nl
www.cultuureducatielimburg.nl
www.sam-limburg.nl

Ondersteuning cultuureducatie
Cultuur en School
Het project Cultuur en School van het ministerie van OCW
heeft als doel om meer onderwijs mèt en over cultuur te
realiseren. Om dit te stimuleren werkt het ministerie samen met
gemeenten en provincies, culturele instellingen en onderwijs
organisaties.
www.cultuurbereik.nl geeft informatie over Cultuur en School
en Actieplan Cultuurbereik.
www.cultuurplein.nl is een landelijk (ondersteunend) informatiepunt
over cultuur en onderwijs.
Cultuurnetwerk Nederland
Cultuurnetwerk Nederland is het landelijk expertisecentrum
voor cultuureducatie dat tot taak heeft kennis en informatie
over theorie, beleid en praktijk van cultuureducatie te verzamelen
en door onderzoek uit te breiden.
Postbus 61, 3500 AB Utrecht
tel.: 030-2361200
www.cultuurnetwerk.nl
CJP
CJP verspreidt in opdracht van het ministerie van OCW de CKV
vouchers voor scholen en scholieren. Culturele instellingen
kunnen bij het CJP een aanvraag indienen om CKV-acceptant te
worden. Verder geeft CJP de CJP kortingspas uit, informeert docenten
en verzamelt data over het gebruik van de CKV vouchers.
Postbus 3572, 1001 AJ Amsterdam
tel. 020-5210220
www.cjp.nl
Onderwijsbegeleidingsdiensten
Er zijn circa veertig onderwijsbegeleidingsdiensten (OBD’s) in
Nederland, verenigd in de landelijke organisatie EDventure.
EDventure houdt zich bezig met integrale onderwijsadvisering
en heeft betrekking op onderwijsontwikkeling, schoolontwikkeling,
onderwijs aan kinderen met problemen, leermiddelenadvies
en advies aan gemeenten en besturen.
Parkstraat 83, 2514 JG Den Haag
tel. 070-3538222
www.edventure.nl
Landelijke organisaties erfgoedveld
Stichting Erfgoed Nederland (SEN)
Herengracht 474, 1017 CA Amsterdam
tel. 020-4270880
Zie verder onder Stichting Erfgoed Actueel
Nederlands Centrum voor Volkscultuur
Het Nederlands Centrum voor Volkscultuur is het landelijk instituut
voor de cultuur van het dagelijks leven en het immaterieel
erfgoed.
Postbus 13113, 3507 LC Utrecht
tel. 030-2760244
www.volkscultuur.nl
0
Vereniging Digitiaal Erfgoed Nederland (DEN)
Digitaal Erfgoed Nederland is het nationale kennisplatform voor
ict en instellingen voor cultureel erfgoed. DEN bevordert door
digitale ontsluiting de toegankelijkheid en educatief gebruik
van erfgoed.
Postbus 90407, 2509 LK Den Haag
tel. 070-3140343
www.den.nl; www.cultuurwijs.nl, www.cultuurwijzer.nl
Museumvereniging
De Museumvereniging heeft als doel de belangenbehartiging
en de professionalisering van haar leden, evenals het bevorderen
van het museumbezoek.
Postbus 2975, 1000 CZ Amsterdam
tel. 020-5512900
www.museumvereniging.nl
Instituut Collectie Nederland (ICN)
Het Instituut Collectie Nederland is een kennisinstituut voor
beheer en behoud van roerend cultureel erfgoed. Het ICN heeft
vier kerntaken: het adviseren over beheer en behoud van collecties,
het verrichten van onderzoek, het opleiden van restauratoren
en het beheren van de ICN collectie.
Postbus 76709, 1070 KA Amsterdam
tel. 020-3054545
www.icn.nl
Nationaal Archief
Het Nationaal Archief beheert de archieven van de landelijke
overheid en van personen die van nationaal belang zijn geweest.
Het NA fungeert als rijksdienst voor de gehele archiefsector
Postbus 90520, 2509 LM Den Haag
tel. 070-3315400
www.nationaalarchief.nl
Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten
(RACM)
De Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten
is, in samenwerking met andere partijen, verantwoordelijk
voor de zorg voor het Nederlandse erfgoed boven en onder
de grond en onder water.
Postbus 1600, 3800 BP Amersfoort
tel. 033-4217421
www.racm.nl
Federatie Industrieel Erfgoed Nederland (FIEN)
Federatie Industrieel Erfgoed Nederland is een platform voor
organisaties en vrijwilligers die zich bezighouden met industrieel
erfgoed in de breedste zin.
Zomervaart 206/F, 2033 DN Haarlem
tel. 023 5353624
www.industrieel-erfgoed.nl

Stichting Mobiele Collectie Nederland (MCN)
Musea en koepelorganisaties op het gebied van mobiel erfgoed
hebben zich verenigd in de stichting Mobiele Collectie Nederland
(MCN). MCN stelt zich tot doel bij te dragen aan behoud
en presentatie van een evenwichtig samengestelde collectie
mobiel erfgoed.
Pelikaanweg 50, 8218 PG Lelystad
tel. 0320-289840
www.mobiel-erfgoed.nl
Anno
Anno heeft de opdracht het historisch besef in Nederland te
vergroten. De organisatie doet dit door geschiedenis toegankelijk
te maken voor een breed en nieuw publiek en het onderwijs,
door inzet van evenementen - zoals de Week van de Geschiedenis
- en media.
Postbus 11641, 2502 AP Den Haag
tel. 070-3154090
www.anno.nl
Overheid
Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW)
Postbus 16375, 2500 BJ Den Haag
tel. 070-4123456
www.minocw.nl
Interprovinciaal Overleg (IPO)
Het Interprovinciaal Overleg is de koepelorganisatie van de
twaalf provincies. IPO-C, de commissie cultuur, is het overlegorgaan
voor culturele zaken.
Postbus 16107, 2500 BC Den Haag
tel. 070-8881212
www.ipo.nl
Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG)
De Vereniging van Nederlandse Gemeenten behartigt belangen,
verleent diensten en heeft een platformfunctie voor alle
gemeenten. Daarnaast voert de VNG, vaak samen met departementen
of maatschappelijke organisaties, projecten uit die een
gemeentelijk belang dienen.
Postbus 30435, 2500 GK Den Haag
tel. 070-3738393
www.vng.nl
Inspectie
Erfgoedinspectie
Landelijke inspectie van de erfgoedsector, exclusief gemeentearchieven.
Postbus 16478 (IPC 3500) 2500 BL Den Haag
www.erfgoedinspectie.nl
Koepel van provinciale archiefinspecteurs t.b.v. de gemeentearchieven
www.lopai.nl
1
Bijlage 3 FONDSEN
Onderstaand een overzicht van landelijke fondsen die activiteiten
ondersteunen op het gebied van cultuur(educatie).
Meer informatie treft u op www.erfgoedactueel.nl Meest
compleet is het Fondsenboek, uitgegeven door de Vereniging
van Fondsen in Nederland (FIN), in samenwerking met
Walburg Pers.
Cultuurfonds Bank Nederlandse Gemeenten
Het fonds ondersteunt activiteiten op het gebied van kunst en
cultuur, die financieel door minimaal twee gemeenten mogelijk
worden gemaakt en die van betekenis zijn voor het gemeentelijk
beleid. Het stimuleren van jong talent is een speerpunt.
Koninginnegracht 2, Den Haag
Postbus 30305, 2500 GH Den Haag
tel. 070 -3750523
www.bng.nl
Mondriaan Stichting
De Mondriaan Stichting is het stimuleringsfonds voor beeldende
kunst en vormgeving en cultureel erfgoed. Doel is de belangstelling
voor en vraag naar hedendaagse beeldende kunst
en vormgeving en cultureel erfgoed te vergroten. Instellingen,
bedrijven en overheden kunnen onder meer aanvragen indienen
voor publieksprojecten, cultureel erfgoed van minderheden
en het zichtbaar maken van collecties.
Jacob Obrechtstraat 56, 1017 KN Amsterdam
tel. 020-6762032
www.mondriaanfoundation.nl
Prins Bernhard Cultuurfonds
Dit fonds ondersteunt projecten op het gebied van cultuur en
natuurbehoud met financiële bijdragen, opdrachten, prijzen en
beurzen. Het meedoen en laten meedoen aan alle facetten van
cultuurbeoefening is een van de onderdelen waarop het fonds
ondersteuning geeft. Naast het landelijke bureau in Amsterdam
heeft het fonds provinciale afdelingen.
Herengracht 476, Amsterdam
Postbus 19750, 1000 GT Amsterdam
tel. 020-5206130
www.cultuurfonds.nl
Stichting DOEN
De stichting ondersteunt onder meer cultuurprojecten, vanuit het
oogpunt dat deze een bijdrage kunnen leveren aan een betere
samenleving. Bij de beoordeling voor ondersteuning hecht de
stichting waarde aan: cultuurparticipatie, talentontwikkeling, marketing,
cultuur & economie en maatschappelijke betrokkenheid.
Postbus 75621, 1070 AP Amsterdam
tel. 020- 5737333
www.doen.nl
VSBfonds
Het VSB fonds ondersteunt projecten op het gebied van kunst
en cultuur, gericht op cultuurparticipatie (culturele diversiteit,
verrijking en vernieuwing) en cultuureducatie (educatieve methoden
en intercultureel onderwijs).
Postbus 16, 3500 AA Utrecht
tel. 030- 2303300
www.vsbfonds.nl

Bijlage 4
Cultuur(educatie)
www.minocw.nl/cultuur
ministerie van OCW, cultuur algemeen
HANDIGE WEBSITES
www.belvedere.nu
site van projectbureau Belvedere met informatie over cultuurhistorie
en ruimtelijke ordening
www.cultuurnetwerk.nl
portaal over cultuureducatie met informatie over cultuur,
erfgoed en kunst in relatie tot onderwijs en educatie
www.cultuurplein.nl
ondersteunt docent, manager en culturele instelling bij
culturele activiteiten in de onderwijspraktijk
www.cultuurbereik.nl
informatie over het Actieplan Cultuurbereik en Cultuur en
School, gericht op gemeenten en provincies
wwww.cultuurwijzer.nl
op deze site bieden monumenten, archeologische diensten,
musea, bibliotheken en archieven samen hun informatie aan
www.culturalgovernance.nl
aanbevelingen voor goed bestuur in culturele instellingen
Onderwijs
www.kerndoelen.kennisnet.nl
informatie over nieuwe kerndoelen primair onderwijs
www.minocw.nl
op zoekterm informatie over kerndoelen/leergebieden onderbouw
en tweede fase voortgezet onderwijs
www.minocw.nl/vmbo
algemene informatie over het vmbo
www.bredeschool.nl
overheidssite over de Brede School
www.kpcgroep.nl
overzicht van cultuurprofielscholen
www.cultuurwijs.nl
portal voor collecties, tentoonstellingen en informatie van
musea en archieven, gericht op het onderwijs
www.erfgoedactueel.nl
site van de landelijke stichting met informatie over erfgoededucatie
en projecten rond erfgoededucatie
www.planjeeigenruimte.nl
project van Erfgoed Actueel voor tweede fase havo/vwo over
cultuurhistorie en ruimtelijke ordening
www.sporen.nl
netwerkproject van Erfgoed Actueel gericht op het vmbo
www.slo.nl
nationaal expertisecentrum voor leerplanontwikkeling
Musea
www.museum.nl
actueel overzicht van Nederlandse musea en tentoonstellingen
www.museumserver.nl
platform van de Nederlandse musea op internet
www.musip.nl
site Museum Inventarisatie Project: zoeken naar collecties
www.museumweekend.nl
site van het jaarlijkse Museumweekend in april
www.museumvereniging.nl
het museumresgister is te vinden op deze site
Archieven
www.nationaalarchief.nl
overzicht van de archieven van de landelijke overheid en
belangrijke personen.
www.archiefnet.nl
zoekservice voor websites van archiefdiensten in binnen- en
buitenland
www.beeldbank.nationaalarchief.nl
beeldbank met foto´s van gebeurtenissen uit de periode
1880-1990
www.archievendag.nl
site van de jaarlijkse landelijke Archievendag in oktober
www.kvan.nl
kring van Archivarissen in Nederland
Archeologie
www.archeologienet.nl
site met veel informatie over archeologische monumenten,
periodes en cultuurlandschappen
www.archeos.nl
onderwijssite; toont de geschiedenis van de prehistorie tot
en met de Middeleeuwen aan de hand van archeologische
opgravingen
www.gemeente-archeologen.nl
convent van gemeentelijke archeologen in Nederland

Monumenten
www.openmonumentendag.nl
site jaarlijkse Open Monumentendagen in september
www.heemschut.nl
site van de Bond Heemschut
www.monumentenwacht.nl
site Monumentenwacht
www.hollandsewaterlinie.nl
site over de voormalige militaire verdedigingslinie die zich
uitstrekt van de voormalige Zuiderzee bij Muiden tot aan de
Biesbosch
www.limes.nl
informatie over de Nederlandse Limes
www.veroverjeeigenmonument.nl
project dat jongeren interesseert voor monumenten. Krijgt
uitbreiding naar ‘Verover je eigen omgeving’
Immaterieel erfgoed
www.volkscultuur.nl
site van het Nederlands Centrum voor Volkscultuur met informatie
over de cultuur van het dagelijks leven en het immaterieel
erfgoed
www.verhalenbank.nl
zoekmachine voor historische en hedendaagse sprookjes,
sagen, legenden e.d. inclusief onderwijsmateriaal
Geschiedenis
www.anno.nl
organisatie die geschiedenis toegankelijk maakt voor een breed
publiek en het onderwijs, d.m.v. evenementen en media
www.weekvandegeschiedenis.nl
jaarlijkse geschiedenisweek in oktober, georganiseerd door
Anno
www.entoen.nu
site van Canon van Nederland
www.geschiedenis.nl
historisch nieuws, jaartallenlijst, informatie over historische
figuren en gebeurtenissen en informatie voor het onderwijs
www.historischhuis.nl
site van het Historisch platform met o.a. links naar 3500 geschiedenis-websites
en een wegwijzer naar alle historische organisaties
in Nederland.
www.geheugenvannederland.nl
digitale verzameling van Nederlandse illustraties, foto’s, teksten,
films en audiofragmenten. Heeft ook een onderwijsbeeldbank

Bijlage 5
GERAADPLEEGDE LITERATUUR
Baarle, Y. van (2004) Divers, cultuurbeleid in een
multiculturele samenleving. Een handreiking aan
gemeenten. Den Haag: VNG Uitgeverij
Bureau Driesen Sociaal Wetenschappelijk Onderzoek
[Kersten, O. Silfhout, W.J. van, Driessen, F.M.] (2006)
Actieplan II, Nulanalyse en nulmeting. Utrecht
Bureau Promotie Podiumkunsten (2005) Jong en Grijpbaar. Uitkomsten
van experimenten met jongerenmarketing in de theatersector.
Amsterdam
Cultuurfonds Bank Nederlandse Gemeenten en Kunstgebouw
(2005) congresverslag Kunst, cultuur en gemeenschapszin. Den
Haag/Rijswijk
Cultuurnetwerk Nederland/Museumvereniging (2005)
Blauwdruk. Vier musea en social inclusion. Amsterdam:
Museumvereniging
Cultuurnetwerk Nederland (2005) Zicht op…gemeentelijk
en provinciaal cultuureducatiebeleid. Achtergronden,
literatuur en websites. Utrecht
Cultuurnetwerk Nederland, Erfgoed Actueel en Stichting
Lezen (2005) Debatverslag De (nationale) culturele canon
en het voortgezet onderwijs. Utrecht/Amsterdam
Cultuurnetwerk Nederland (2005) Erfgoededucatie in
onderwijsleersituaties Cultuur + Educatie 12. Utrecht
Cachet, E.A./Kroes Willems, M./Richards, G. (2003) Culturele
identiteit van Nederlandse gemeenten. Rotterdam: Erasmus
Universiteit Rotterdam
DOCA Bureaus [Muskens, G.] (2005) Immaterieel cultureel
erfgoed in Nederland. Rapportage op basis van interviews
met 33 deskundigen, in opdracht van het ministerie van
OCW, Directie Cultureel Erfgoed
Drenth,B.,Hansen, H., Munster, O. van (2002)
Cultuurprofielen. Utrecht: Berenschot
Drents Archief/Twynstra Gudde (2005), Verleiden met
Verleden. Het archief op zoek naar nieuwe doelgroepen,
(Marketingpilot Noordelijke Archieven). Assen/Amersfoort
DSP-groep [Alters, H.J. Mier, P., Vercraeye. H] (2004) Erfgoed
en toerisme, een spannend akkoord. Verkennend onderzoek in
opdracht van Projectbureau Belvedere. Amsterdam
DSP-groep [Lagendijk, E., Zoutman, R.] (2005) Pop met beleid,
handreiking voor gemeenten. Amsterdam/Tilburg: POPNL
Erfgoed Actueel (2005) symposiumverslag Erfgoed en
integratie. Amsterdam
Erfgoed Actueel (2005/2006) diverse uitgaven Oud
Nieuws. Amsterdam
Erfgoed Actueel (2006) Het Blauwe Boekje, online
erfgoedinformatie voor educatieve toepassingen.
Amsterdam
Ginkel, E. van/Cruysheer, A. (2003) Archeologie Presenteren:
ervaringen, voorbeelden, adviezen, kosten. Archeologie
Leidraad 2. College voor de Archeologische kwaliteit
Grever, M., Gerding, M., Strouken, I., Blokker jr, J. (2005) Zijn
regionale canons wenselijk? In: Oud Nieuws 1. Amsterdam:
Erfgoed Actueel
Hoekstra, W.(2004) Laat de geschiedenis van uw omgeving
zien! Handleiding voor het ontwikkelen van producten ter
bevordering van het cultuurtoerisme. Utrecht: Nederlands
Centrum voor Volkscultuur i.s.m. Stichting Kunst en
Cultuur Overijssel
Holthuis, P. (2004) artikel ‘Inspiratie voor erfgoededucatie op
school’. Amsterdam: Erfgoed Actueel
Interprovinciaal Overleg [Van Deyck-Hofmeester,
C., Raijmakers, W.J. (2005) De provincies. Kiezen in
Cultuurbeleid. Den Haag
Jansen, I. (2004) Handreiking museumbeleid voor
gemeenten. Amsterdam/Den Haag: Een gezamenlijke
uitgave van de Nederlandse Museumvereniging, het
Landelijk Contact van Museumconsulenten en de
Vereniging Nederlandse Gemeenten
Kamp, M. van der/Ottevanger, D. (2003) Cultuureducatie
en sociale cohesie. Een verkennend onderzoek. Cultuur +
Educatie 6. Utrecht: Cultuurnetwerk Nederland
Ministerie van OCW (2002) Cultuurbeleid in Nederland. Den
Haag
Ministerie van OCW (2003) brochure Culturele Planologie.
Den Haag
Ministerie van OCW (2005) Actieplan Cultuurbereik 2005-
2008, Informatie voor gemeenten en provincies. Den Haag
Ministerie van OCW (2005) Versterking Cultuureducatie
in het primair onderwijs 2004-2007. Informatie voor
gemeenten en provincies. Den Haag

Ministerie van OCW (2006) Voortgangsrapportage Cultuur
en School. Den Haag
NCM/SNA/NMV/DIVA/DEN (2003) Erfgoed voor toerisme,
een visie van de gezamenlijke erfgoedkoepels op erfgoed en
cultuurtoerisme. Amsterdam: Stichting Nationaal Contact
Monumenten
Oberon onderzoeksbureau (2005) Brede Scholen in Nederland,
Jaarbericht 2005. Utrecht
Raad voor Cultuur (april 2005) Het tekort van het teveel.
Over de rijksverantwoordelijkheid voor cultureel erfgoed,
deel I. Den Haag
Raad voor Cultuur/Onderwijsraad (advies april 2006)
Onderwijs in Cultuur. Versterking van cultuureducatie in
primair en voortgezet onderwijs. Den Haag
Ranshuysen, L. (2001) Onderzoek cultuurdeelname.
Rotterdam: Onderzoeksbureau Letty Ranshuysen
Ranshuysen, L. (2005) Onzichtbare drempels, een analyse
van het publiekspotentieel voor Nederlandse musea.
Rotterdam: Onderzoeksbureau Letty Ranshuysen
Riessen, M. van/Manen, I. van (2006) Omgevingsonderwijs.
Van project naar praktijk. Assen: van Gorcum
Sociaal en Cultureel Planbureau [Broek, A. van den/Huysmans,
F./De Haan, B.] (2005) Cultuurminnaars en cultuurmijders. Trends
in de belangstelling voor kunsten en cultureel erfgoed. Den Haag
Sociaal en Cultureel Planbureau [Wubs, H./ Huysmans, F.]
(2006) Snuffelen en graven. Over doelgroepen en digitaal
toegankelijke archieven. Den Haag
Schatkamers voor Scholieren. Cultureel erfgoed en onderwijs
(1999) Amsterdam/Enschede: Erfgoed Actueel en SLO
Spapens, P. en Stads, J. (2005) Folklore is onvoltooid
verleden tijd. Utrecht: Nederlands Centrum voor
Volkscultuur, Utrecht
Stads, J./Spapens, P./Doremalen, van H. (2003) Werken,
werken, werken! De geschiedenis van de
gastarbeiders in Tilburg en omstreken 1963-1975. Utrecht:
Nederlands Centrum voor Volkscultuur
Vereniging van Nederlandse Gemeenten [A.A.M.
Horrevorts] (2006). Wil tot verschil: gemeenten in 2015.
Den Haag
Wijn, C. (2003) Gemeentelijk cultuurbeleid - een handleiding.
Den Haag: VNG uitgeverij
Zwaal, P. van der, Snyders, M.(red.) (2001) Van buiten
leren, Ervaringen met het gebruik van cultureel erfgoed als
externe leeromgeving in het voortgezet onderwijs Leuven/
Apeldoorn: Garant
Zwaal, P. van der (red.) (2003) Buitenkansen Cultureel
erfgoed in de leerwegen VMBO-serie Wisselwerk.13
Antwerpen/Apeldoorn: Garant

COLOFON
Deze uitgave kwam tot stand met medewerking van:
Informatie en/of tekstbijdragen:
Peter van Beek hoofd afdeling Gemeentearchief, gemeente Ede
Paula Colenbrander beleidsmedewerker Directie Cultureel Erfgoed, ministerie van OCW
Maria Grever hoogleraar Theorie van geschiedenis en historiografie, Erasmus Universiteit Rotterdam
Cees Hageman projectleider Erfgoed Actueel
Lydia Jongmans sr. beleidsmedewerker cultuur en media VNG
Jan Jaap Knol hoofd Cultuurbereik, projectleider Cultuur en School, ministerie van OCW
Daniel Kruithof programmanager maatschappelijke opvang en civil society, VNG
Joost Kuggeleijn beleidsmedewerker Cultuur en School, ministerie van OCW
Huub Kurstjens toetsdeskundige geschiedenis en staatsinrichting, afd. VO-VMBO, CITO
Andries Ponsteen directeur Erfgoedhuis Zuid-Holland; voorzitter OPEN
Florielle Ruepert projectleider Erfgoed Actueel
Ineke Stroucken directeur Nederlands Centrum voor Volkscultuur
Herbert Teeselink docent vmbo, SG Reggesteyn, Nijverdal
Liesbeth Tonckens consulent publiekstaken & erfgoededucatie, Stichting Gelders Erfgoed
Jeroen van der Vliet beleidsmedewerker Stichting voor de Nederlandse Archeologie (SNA)
Peter Wester voorzitter Vereniging van docenten in Geschiedenis en Staatsinrichting in Nederland (VGN)
Peter van der Zwaal medewerker Cordys onderwijstrajecten
Interviews praktijkvoorbeelden:
Mieke van den Besselaar adviseur Marant Educatieve Dienst
Piet de Boer Nederlands Centrum voor Volkscultuur
Roeli Broekhuis directeur Museumhuis Groningen
Alice Duiven projectleider Erfgoed Actueel
Marian van Genne, Giny Jans docenten SG Van der Capellen
Tom Hazenberg Hazenberg Archeologisch Advies-bureau
Hiske Land beleidsmedewerker Erfgoedhuis Utrecht
Thea de Langen hoofd afdeling erfgoededucatie Erfgoedhuis Zuid-Holland
Theo van Oeffelt projectleider Verover je eigen monument
Ronald Verspiek projectleider gemeente Oost Gelre
Clemens Kerstholt afdeling Samenlevingszaken, gemeente Sint-Oedenrode
Volkert Münzebrock beleidsmedewerker cultuur, gemeente Nieuwegein
Eveline Scherpenzeel afdeling Maatschappelijke Voorzieningen en Projecten, gemeente Ede
Redactiecommissie
Theo Beker curriculum adviseur, SLO
Cees Hageman projectleider Erfgoed Actueel / handreiking
Lydia Jongmans sr. beleidsmedewerker cultuur en media VNG
Andries Ponsteen directeur Erfgoedhuis Zuid-Holland; voorzitter OPEN
Liesbeth Tonckens consulent publiekstaken & erfgoededucatie, Stichting Gelders Erfgoed
Leescommissie
Mieke van den Besselaar adviseur Marant Educatieve Dienst
Karin Eetgerink beleidsmedewerker cultuur, gemeente Tiel
Patrick Vlegels beleidsmedewerker cultuur, gemeente Haarlem
Wim Hupperetz hoofd erfgoedprojecten en ondersteuning, Limburgs Musuem
Riet de Leeuw beleidsmedewerker Directie Cultureel Erfgoed, ministerie van OCW

Auteur
Marja van der Putten
Fotografie
Erfgoed Actueel
Hazenberg Archeologisch Adviesbureau
Gemeenten Ede, Groenlo, Nieuwegein en Sint-Oedenrode
Museumhuis Groningen
Erfgoedhuis Utrecht
Erfgoedhuis Zuid-Holland
Stichting voor de Nederlandse Archeologie
Roald van der Meer
Jean-Paul Mombers
Vormgeving
Made by Mombers, Jean-Paul Mombers
Drukwerk
Zwaan Printmedia
Oplage
2.250
Amsterdam, oktober 2006 © Stichting Erfgoed Actueel
Over de auteur
Drs. Marja van der Putten (1956) schrijft als freelance journalist over wetenschap en cultuur (o.a. Het Parool, NWO Hypothese) en
begeleidt projecten op dit terrein. Zij heeft haar sporen verdiend in de wetenschapscommunicatie met onder meer de organisatie
van publieksevenementen, ontwerpwedstrijden en theatervoorstellingen. Voor Erfgoed Actueel was zij o.a. betrokken bij het
erfgoedbrede onderwijsproject CKV-vouchers voor de onderbouw en de communicatie van Erfgoed à la Carte. In opdracht van het
ministerie van OCW, IPO en VNG was zij enkele jaren communicatiemanager voor het Actieplan Cultuurbereik. Daarnaast is zij
gespecialiseerd in het breed toegankelijk maken van (beleids)publicaties van overheid en non-profitorganisaties (Sduprijs 2001).